خیز خام (چرخ) کشاکش مستمندان و دیوان سالاران از 1309 تا 1320 در ایران

کتاب «خیز خام» نوشته‌ی محمد مالجو، یکی از مهم‌ترین کتاب‌های تاریخ اجتماعی ایران است که تاریخ پهلوی و کشاکش مستمندان و دیوان‌سالاران را از سال 1309 تا 1320 بررسی می‌کند. یکی از بهترین نوشته‌های تاریخی در مورد طبقه‌ی مستمند که توسط انتشارات چرخ (نشر چشمه) روانه‌ی بازار نشر شده است.

مروری برکتاب «خیز خام» نوشته‌ی محمد مالجو
«خیز خام» روایت بخش‌های تلخ و تاریکِ تاریخ معاصر ایران است که در فرهنگ عامه اغلب سخنی از آن به میان نمی‌آید و زدن به دلِ چنین تاریخی و پرده برداشتن از چنان رنج‌ها و محنت‌هایی دلی می‌خواهد سخت استوار. چه این‌که متاسفانه در فرهنگ عامه رویایی از زندگی آرمانی ـ چه در گذشته و چه در آینده‌ی نامعلوم ـ پرده‌ای از وهم چشمان مردم را تار کرده است تا به خویشتن حقیقی نظری واقع‌بینانه نیفکنند. کتاب «خیز خام» به حق یکی از عناوین نادری است که به دل این مغاک زده است. در این بررسی که از 1309 تا 1320 را در برمی‌گیرد، محمد مالجو با تکیه بر اسناد به‌جا مانده وضعیت مستمندان را مورد بررسی قرار می‌دهد. تا جایی که به تاریخ‌نگاری اجتماعی درباره‌ی عاملیت‌های فراموش‌شده‌ی انواع فرودستان در ایران دهه‌های 1300 و 1310 برمی‌گردد، مورخان طی سال‌ها انواعی از فرودستان نظیر کارگران و عشایر و زنان و دهقانان و روستاییان و جماعت‌های مردمی و «طبقات خطرناک» را به قوت بررسی کرده‌اند. با این حال، شناسایی و صورت‌بندی فاعلیت مستمندان به طور کلی و «مستمندترین مستمندان» به طور خاص تا کنون هرگز در دستور کار پژوهش‌های تاریخی قرار نگرفته است. از این رو کتاب «خیز خام» در نوع خود اثر تازه و بی‌بدیلی است که در راه خود اولین گام را برداشته است. در این پژوهش تاریخی به بخش‌های کدر این آینه‌ی حقیقت‌نما، یعنی تاریخ نظر می‌کنیم تا پایین‌‌ترین و کم‌قدرترین مردمان سال‌های نه‌چندان دور را ببینیم.
در حدی که به موضوع تاریخ ایران دهه‌های 1300 و 1310 مربوط می‌شود، غفلت از مستمندترین مستمندان در پژوهش‌های مورخان چپ، که طبق تعریف باید اصلی‌ترین متولی شناسایی فاعلیت‌های فرودستان باشند، عمدتاً از رسوب برنامه‌ی سیاسی بخش اعظم جریان‌های چپ انقلابی در تاریخ معاصر ایران سرچشمه می‌گرفته است. برای روایت صواب و پرهیز از جهت‌دهی شخصی نویسنده در هنگام بازیابی رگه‌هایی از گذشته‌ی تاریخی در آینه‌ی اسناد عزم نکرده است که روایت کلانِ ازپیش‌ساخته‌ای را به کرسی بنشاند، و نکوشیده روایت‌های تحلیلی تدریجاً ساخت‌یافته‌ای را با کلیت یا اجزای فلان یا بهمان چهارچوب نظری عاریتی بیاراید، مصرانه هم از تحمیل انواع چهارچوب‌های نظری به انبوه داده‌های اسنادی پرهیخته است، هم از گزینش اسناد با قطب‌نمای تحلیل‌های کلان پیشاپیش موجود به جد دوری جسته و از کژ راه پیر فرزانه تنها با گزین کردن واقعیات نمونه‌وار که مظهر بروز قوانین نهانی تاریخ است توانسته است مسیر حقیقی تاریخ را ترسیم کند. به هر ترتیب روایت تاریخی در زمانی که عاملان و صاحبان حکومت همه یا دست از زندگی شسته‌اند یا هیچ‌گونه دسترسی به مناصب پیشین ندارند نیازمند دقت و ظرافت علمی و وجدان و اخلاق انسانی است، هر چه باشد، در پی تاریخ‌نگاری تحلیلی بوده نه تاریخ‌پردازی تجریدی. گمان می‌کنم با حرف‌شنوی فوق‌العاده محتاطانه و منتقدانه از انبوه داده‌های خُردی که آهسته آهسته و ذره ذره در اسناد یافته است سرانجام به چهارچوب تحلیلی کلانی نیز رسیده است که امروز در پی گذشت دهه‌ها از دهه‌ی 1310، کشاکش مستمندان و دیوان سالاران به رگه‌های پررنگی از کشمکش میان‌شان تبدیل شده است. چهارچوبی تحلیلی که برای ترسیم کشاکش‌شان طی دهه‌ی 1310 به دست داده است کشمکش‌شان در ایران امروز را البته تبیین نمی‌کند، اما سطح بحث درباره‌اش را ارتقا می‌بخشد. مجموع عواملی که عنوان شد کتاب خیز خام را به اثری جالب توجه برای محققان و البته علاقه‌مندان به تاریخ معاصر تبدیل می‌کند که وضعیت فرودست‌ترین مردمان را در دوره پهلوی مورد بررسی قرار داده است و مجموع عوامل دخیل در آن را بررسی کرده است. آنچه در این کتاب بررسی می‌شود هنوز و همچنان در جامعه ما به اشکال مختلف قابل مشاهده است. بر کسی پوشیده نیست فقر مطلق مانع بزرگی در برابر رشد فرهنگی یک کشور است. شاید با نظری واقع‌بینانه بر فقر مطلق و شناخت آن بتوانیم در آینده از گزندش در امان باشیم.

برشی از کتاب خیز خام:
اواخر دهه‌ی 1320 یکی از اهالی پایتخت، در اعتراض به وضع نان، زبان به تهدید وزیر دارایی وقت گشود: «بدان و آگاه باش که دست غیب پشت سر توست و انتقام خواهد کشید... در هر نقطه از کشور، ما نفوذ داریم و به زودی شما و عمال شما را نابود خواهیم کرد... بترسید از خطرهای ناگهان و بترسید از دمیدن صبح ما.»
کتاب از تاریخ یازدهم آبان 1304 شروع می‌شود. دو روز پس از خلع سلسله قاجاریه از سلطنت در مجلس شورای ملی و تقریباً شش هفته پیش از تفویض سلطنت به خاندان پهلوی در مجلس مؤسسان، «رضا رئیس حکومت موقتی مملکت و رئیس عالی كل قوا» ضمن ابلاغیه‌ای خطاب به «عموم اهالی ایران اعم از مرکز و ولایات» اعلام کرد: «از تمام مجاهدات و زحماتی که من از بدو امر در حصول مراتب امنیت و تهیه‌ی طرق سعادت و عظمت آن مملکت متحمل بوده‌ام دو اصل مهم را سر سلسله‌ی سایر مکنونات و عقاید خود قرار داده‌ام.» سپس یکی از آن دو اصل را (تهیه رفاه حال عموم) معرفی کرد. سرانجام: «افزود این دو اصل مهم مدت‌ها و سالیان دراز است که... به فراموشی و متروک ساختن آن تعمد شده است.... تمهید وسایل عظمت و ترقی این مملکت بالأخره منوط و مربوط به اکمال اجراییات همین دو اصل خواهد بود.» میثاق «تهیه‌ی رفاه حال عموم» از کلیدی‌ترین وعده‌ها برای تغییر اجتماعی در سراسر تاریخ معاصر ایران بوده است. درک دشواری‌های تحقق چنین وعده‌ای برای تغییر اجتماعی هنگامی میسر خواهد شد که، از باب نمونه، با ضرباهنگ اجرای فرمانی برای نوعی تغییر سیاسی نمادین مقایسه شود.

درباره‌ی محمد مالجو نویسنده‌ی کتاب «خیز خام»
محمد مالجو زاده‌ی 1351در تهران، اقتصاددان، پژوهشگر حوزهٔ اقتصاد سیاسی و مترجم کتاب است. وی مدتی به‌عنوان پژوهشگر میهمان در پژوهشکده بین‌المللی تاریخ اجتماعی در آمستردام به پژوهش پرداخت.
از دیگر آثار مالجو می‌توان به کتاب چهره‌ی ژانوسی اکتبر: هاله‌ی کودتایی یک انقلاب، تهران: انتشارات آگاه، 1397 و کتاب تاراج نهان: سلب مالکیت از نیروهای کار در اثر تورم در ایران، تهران: نشر آگه، 1399، اشاره کرد.