ذهن آگاه در جستجوی نظریه ای بنیادی

کتاب «ذهنِ آگاه» اثر دیوید چالمرز
اثری مهم در فلسفۀ ذهن که به متنی کلاسیک در این حوزه بدل شده است. کتاب «ذهنِ آگاه: در جستجوی نظریه‌ای بنیادی»، The Conscious Mind: In Search of a Fundamental Theory، کتابی است از دیوید چالمرز که از آن به‌عنوان یکی از تأثیرگذارترین متون فلسفۀ تحلیلی در حوزۀ فلسفۀ ذهن نام برده شده است.
دیوید چالمرز در کتاب «ذهن آگاه» به موضوع مهم آگاهی می‌پردازد و از منظر فلسفۀ تحلیلی دربارۀ آگاهی بحث می‌کند و دیدگاه مادی‌انگارانه در این زمینه را مورد نقد قرار می‌دهد و به‌سمت نظریه‌ای بنیادی دربارۀ آگاهی گام برمی‌دارد.
دیوید لوئیس دربارۀ کتاب «ذهن آگاه» و رویکرد نقادانه و نگاه جامع دیوید چالمرز در آن، می‌گوید: «ذهنِ آگاه فوق‌العاده جاه‌طلبانه و فوق‌العاده موفق است – بهترین کتاب در فلسفه‌ی ذهن طیِ سالیانِ بسیار. به مقابله با دیدگاهِ رایج می‌رود و دعویِ چشمگیری علیهِ عقیده‌ی مرسومِ مادّی‌انگارانه مطرح می‌کند. بی‌شک مادّی‌انگاران فوج‌فوج دست به کارِ نوشتنِ پاسخ‌هایشان شده‌اند؛ اما چندان نکته‌ای باقی نمانده که چالمرز از قبل بدانها نپرداخته باشد. ما که رویکردِ مادّی‌انگارانه‌ی مخالف داریم نمی‌توانیم دائماً بگوییم که او فلان چیز را نادیده گرفته و بهمان چیز را اشتباه فهمیده – چون این‌طور نیست. کلِ کاری که می‌توانیم بکنیم این است که با چالمرز هم‌نظر نباشیم درباره‌ی اینکه وزنِ ملاحظات به کدام طرف می‌چربد.»
همچنین کالین مک‌گین کتاب «ذهن آگاه» را «یکی از بهترین بحث‌های موجود درباره‌ی آگاهی، هم در مقامِ متنی پیشرفته و هم در مقامِ مقدمه‌ای به این مباحث» معرفی می‌کند.
کتاب «ذهن آگاه» اگرچه یک کتاب فلسفیِ تخصصی است اما دیوید چالمرز، چنانکه خود در مقدمۀ این کتاب تأکید می‌کند، کوشیده است که بحث خود دربارۀ آگاهی را در این کتاب، برای مخاطبان غیرمتخصص در فلسفه هم دست‌یافتنی کند.
متن اصلی کتاب «ذهن آگاه» اولین بار در سال 1996 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «ذهن آگاه»
دیوید چالمرز در کتاب «ذهن آگاه» جسورانه خطر کرده و به یکی از رازآلودترین، ناشناخته‌ترین و پیچیده‌ترین قلمروهای علم پرداخته است. او در این کتاب مسئلۀ بغرنج آگاهی و منشاء و چرایی وجود آن را می‌کاود و نظریات خود را در این باب، با رویکردی نقادانه به نظریات رایج، پیش می‌کشد و با رویکردی تحلیلی به‌سوی ارائۀ نظریه‌ای درباب آگاهی پیش می‌رود.
کتاب «ذهن آگاه» کتابی دربارۀ این است که آگاهی چیست و از کجا می‌آید. چالمرز در کتاب «ذهن آگاه» رویکردی مخالف رویکرد مادّی‌انگاران را دربارۀ آگاهی اتخاذ می‌کند و از منظری متفاوت با آن‌ها به چیستی و منشاء آگاهی و سازوکار آن می‌پردازد و در نقد نظریات رایج، استدلال می‌آورد.
کتاب «ذهن آگاه» از مقدمه‌ای با عنوان «جدّی‌گرفتنِ آگاهی» و ده فصلِ تنظیم‌شده در چهار بخش، به نام‌های «شالوده‌ها»، «فروکاست‌ناپذیریِ آگاهی»، «به سوی نظریه‌ای درباره‌ی آگاهی» و «کاربست‌ها» تشکیل شده است.
فصل‌های ده‌گانۀ کتاب «ذهن آگاه» عبارتند از: «دو مفهومِ ذهن»، «ترتّب و تبیین»، «آیا می‌توان تبیینی فروکاهشی از آگاهی به دست داد؟»، «دوگانه‌انگاریِ طبیعت‌گرایانه»، «پارادوکسِ قضاوتِ پدیداری»، «انسجامِ میانِ آگاهی و شناخت»، «کیوفِ غایب، کیوفِ کمرنگ‌شونده، کیوفِ رقصنده»، «آگاهی و اطلاعات: کمی نظرورزی»، «هوشِ مصنوعیِ قوی» و «تفسیرِ مکانیکِ کوانتومی».
در بخشی از کتاب «ذهن آگاه» می‌خوانید: «آگاهی بزرگ‌ترین راز است. شاید بزرگ‌ترین مانعِ باقی‌مانده بر سرِ راهِ ما در جستجوی فهمی علمی از عالم باشد. علمِ فیزیک هنوز کامل نیست، اما فهمِ خوبی از آن داریم؛ علمِ زیست‌شناسی بسیاری از رازهای باستانی پیرامونِ ماهیتِ حیات را برطرف کرده است. فهمِ ما از این حوزه‌ها با رخنه‌های زیادی همراه است، اما این رخنه‌ها رفع‌نشدنی به نظر نمی‌رسند. درکی داریم از اینکه راه‌حلِ این مسائل می‌تواند چه شکلی باشد؛ فقط باید جزئیات را به‌درستی دریابیم.
حتی در علمِ ذهن هم پیشرفتِ بسیاری حاصل شده است. کارهای اخیر در علمِ شناختی و علمِ اعصاب دارند ما را به فهمِ بهتری از رفتارِ بشری و فرایندهای راهبرِ آن سوق می‌دهند. مطمئناً نظریاتِ مبسوطِ زیادی درباره‌ی شناخت در اختیار نداریم، ولی جزئیات نمی‌توانند چندان از ما دور باشند.
اما آگاهی همان‌قدر سردرگم‌کننده است که همیشه بوده است. اینکه پدیدآمدنِ رفتار باید با حیاتِ باطنیِ سوبژکتیو همراه باشد هنوز هم مطلقاً رازآمیز به نظر می‌رسد. دلیلِ خوبی برای باور به این امر داریم که آگاهی از سیستم‌هایی فیزیکی از قبیلِ مغز پدید می‌آید، اما چندان ایده‌ای نداریم از اینکه چگونه پدید می‌آید یا اصلاً چرا وجود دارد. چگونه می‌شود سیستمی فیزیکی همچون مغز تجربه‌کننده هم باشد؟ چرا باید چنین سیستمی بودن حالی داشته باشد؟ نظریه‌های علمیِ امروزی به‌ندرت به سراغِ پرسش‌های واقعاً دشوار درباره‌ی آگاهی می‌روند. این‌طور نیست که فقط نظریه‌ای مبسوط در اختیار نداشته باشیم؛ اینکه آگاهی چگونه در نظمِ طبیعی جای می‌گیرد تماماً بر ما پوشیده است.
در چند سالِ اخیر کتاب‌ها و مقالاتِ زیادی درباره‌ی آگاهی منتشر شده‌اند، و شاید کسی گمان کند که داریم پیشرفت می‌کنیم. اما دقیق‌تر که نگاه می‌کنیم، بیشترِ این آثار به سراغِ سخت‌ترین مسائلِ مربوط به آگاهی نمی‌روند. در بسیاری از موارد، به چیزهایی می‌پردازند که می‌شود اسمشان را مسائلِ "آسانِ" آگاهی گذاشت: مغز چگونه تحریکِ محیطی را پردازش می‌کند؟ چگونه اطلاعات را یکپارچه می‌کند؟ چگونه گزارش‌هایی درباره‌ی حالاتِ درونی تولید می‌کنیم؟ اینها پرسش‌های مهمی‌اند، اما پاسخ‌دادن به آنها مسئله‌ی سخت را حل نمی‌کند: چرا کلِ این پردازش با حیاتِ باطنیِ تجربه‌شده‌ای همراه است؟ گاهی این پرسش به‌کلی نادیده گرفته می‌شود؛ گاهی به فرداها حواله می‌شود؛ و گاهی به‌راحتی اعلام می‌شود که جوابِ این پرسش داده شده است. اما در هر یک از این موارد، ما می‌مانیم و این احساس که مسئله‌ی محوری همچنان همان‌قدر حیرت‌انگیز است که بود.
این تحیر دلیلی برای نومیدی نیست، بلکه مسئله‌ی آگاهی را به یکی از هیجان‌انگیزترین چالش‌های فکریِ روزگارِ ما بدل می‌کند. از آنجا که آگاهی هم این‌قدر بنیادی است و هم این‌قدر دستخوشِ بدفهمی، شاید حلِ این مسئله بر تصورِ ما از عالم و از خودمان تأثیری عمیق بگذارد.
من در موردِ آگاهی آدم خوشبینی هستم: گمان می‌کنم دستِ آخر نظریه‌ای درباره‌ی آگاهی خواهیم داشت و در این کتاب هم به دنبالِ چنین نظریه‌ای هستم.»

دربارۀ دیوید چالمرز، نویسندۀ کتاب «ذهن آگاه»
دیوید جان چالمرز (David John Chalmers)، متولد 1966، فیلسوف و دانشمند شناختیِ استرالیایی است. چالمرز استاد فلسفه و علوم اعصاب در دانشگاه نیویورک و متخصص فلسفۀ ذهن و فلسفۀ زبان است. شهرت او بیش از هرچیز به‌خاطر فرمول‌بندی مسئلۀ دشوار آگاهی است.
از آثار دیوید چالمرز می‌توان به کتاب «ساخت جهان» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «ذهن آگاه»
کتاب «ذهنِ آگاه: در جستجوی نظریه‌ای بنیادی» با ترجمۀ یاسر پوراسماعیل، همراه با یادداشتی از مترجم، در نشر نو منتشر شده است.
یاسر پوراسماعیل، متولد 1361 در بابل، مترجم، پژوهشگر و مدرس فلسفه و اخلاق‌پژوه ایرانی است. پوراسماعیل دارای دکترای فلسفۀ تحلیلی از پژوهشگاه دانش‌های بنیادی (IPM) تهران است. کار پژوهشی او بیشتر در زمینۀ فلسفۀ ذهن، معرفت‌شناسی و معرفت‌شناسی اخلاق است.
پوراسماعیل در پروژۀ ترجمۀ مقالات استنفورد نیز همکاری داشته است. از ترجمه‌های یاسر پوراسماعیل می‌توان به کتاب‌های «متفکران بزرگ فلسفۀ ذهن»، «فضیلت‌های اجتماعی به روایت مدرسۀ دوباتن»، «آن زن دیگر»، «کوئنتین تارانتینو و فلسفه: چگونه با یک انبردست و چراغ لحیم‌کاری فلسفه‌ورزی کنیم؟»، «فلسفۀ رمان» و «پینک فلوید و فلسفه: مراقب آن اصل باش، یوجین!» اشاره کرد.
از کتاب «ذهن آگاه» ترجمۀ فارسی دیگری هم موجود است که مترجم آن سید مصطفی حسینی و ناشرش نشر خزان است.