مسئله شرق قدرت‌های بزرگ و فروپاشی امپراتوری عثمانی 1774-1923

کتاب «مسئلۀ شرق» نوشتۀ ای. اِل. مک‌فی
پژوهشی درباب نقش امپراتوری عثمانی در روابط و مناسبات قدرتهای بزرگ جهان از نیمۀ دوم قرن هجدهم تا عصر زوال این امپراتوری در قرن بیستم. کتاب «مسئلۀ شرق: قدرت‌های بزرگ و فروپاشی امپراتوری عثمانی (1774 – 1923)، با عنوان اصلی The Eastern Question 1774-1923، یک تحقیق تاریخی براساس اسناد و منابعی معتبر دربارۀ زوال امپراتوری عثمانی و عوامل مؤثر بر این رویداد و نیز تأثیرات آن و تنش‌ها و مناقشاتی است که میان قدرت‌های بزرگ بر سر امپراتوری عثمانی درمی‌گرفت و در بود و نبود این امپراتوری نقشی مهم و تعیین‌کننده داشت.
در کتاب «مسئلۀ شرق» به انواع بحران‌ها و مسائل و مناقشات داخلی و خارجی‌ای پرداخته شده که در سرنوشت امپراتوری عثمانی نقشی مؤثر ایفا کردند.
متن اصلی کتاب «مسئلۀ شرق» اولین بار در سال 1996 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «مسئلۀ شرق»
چنانکه پیش‌تر نیز اشاره شد در کتاب «مسئلۀ شرق» امپراتوری عثمانی و مناسبات قدرتهای بزرگ با آن، از نیمۀ دوم قرن هجدهم تا زمان سقوط این امپراتوری در نیمۀ اول قرن بیستم، موضوع اصلی مورد پژوهش است.
منظور از «مسئلۀ شرق» دغدغه‌ای بود که قدرتهای بزرگ دربارۀ سرنوشت امپراتوری عثمانی، در اواخر عمر این امپراتوری و دوران فرسودگی و رو به ضعف و زوال نهادن آن، داشتند. دغدغه این بود که اگر امپراتوری عثمانی از هم بپاشد چه بر سر نواحی مختلف تحت سلطۀ آن خواهد آمد.
کتاب «مسئلۀ شرق» روایتگر و تحلیل‌گر کشمکش‌هایی است در اواخر عمر امپراتوری عثمانی میان قدرتهای بزرگ اروپایی بر سر این کشور و در رابطه با آن پدید آمد. این کتاب همچنین به جنبش‌های استقلال‌خواهانه‌ای می‌پردازد که در بعضی سرزمین‌های تحت قیمومت امپراتوری عثمانی، مثل یونان و مصر، درگرفت و به مداخله‌هایی که قدرتهای بزرگ اروپایی، بنا به منافع خودشان، در قبال این جنبش‌ها صورت دادند و ماهی‌هایی که از آب گل‌آلود گرفتند.
ای. اِل. مک‌فی در کتاب «مسئلۀ شرق» تحلیلی موشکافانه از رَوَند زوال امپراتوری عثمانی و عوامل مؤثر بر این رویداد و ریشه‌های آن ارائه داده و با ارجاع به اسناد گوناگون مجموع عواملی را که باعث شدند امپراتوری عثمانی سرانجام، بعد از جنگ جهانی اول و به‌دنبال شکست در این جنگ، از هم بپاشد بررسی و تحلیل کرده است.
کتاب «مسئلۀ شرق» از پیشگفتاری به‌قلم کلایو اِمسلی و گوردون مارتل، دبیران مجموعه‌ای که متن اصلی کتاب جزوی از آن است، مقدمۀ نویسنده، دو بخش با عنوان‌های «تحلیل» و «ارزیابی»، دوازده فصل و اسنادی مربوط به موضوع کتاب تشکیل شده است.
فصل‌های دوازده‌گانۀ کتاب «مسئلۀ شرق» عبارتند از: «مسئلۀ شرق»، «امپراتوری عثمانی و قدرت‌های بزرگ در سدۀ هجدهم»، «جنگ‌های انقلابی و ناپلئونی فرانسه، 1792 – 1815»، «جنگ استقلال یونان، 1821 – 1832»، «محمدعلی و مسئلۀ مصر، 1832 – 1841»، «جنگ کریمه، 1853 – 1856»، «بحران شرق، 1875 – 1878»، «مسئلۀ شرق، 1878 – 1914»، «جنگ جهانی اول، 1914 – 1918»، «توافق صلح، 1918 – 1923»، «قدرت‌های بزرگ و امپراتوری عثمانی» و «عاقبت کار».
در بخشی از کتاب «مسئلۀ شرق» می‌خوانید: «بالغ بر یک قرن و نیم، در حد فاصل "جنگ روسیه و عثمانی" در سال‌های 1768 – 1774 تا "عهدنامۀ لوزان" در 24 ژوئیۀ 1923، مسئلۀ شرق نقش مهم و حتی در دوره‌هایی نقش اصلی را در شکل‌گیری روابط قدرت‌های بزرگ ایفا می‌کرد؛ مسئلۀ شرق این بود که پس از افول و اضمحلال امپراتوری عثمانی چه بر سر اجزا و ابنای آن خواهد آمد و چه بر جای آن خواهد نشست. در سدۀ هجدهم مسئلۀ شرق عمدتاً ناظر بود بر مناقشاتی که در پی دست‌اندازی روسیه به سرزمین‌های هم‌مرز با سواحل شمالی دریای سیاه درگرفت. در سدۀ نوزدهم، متعاقب جنگ‌های "انقلابی" و "ناپلئونی" فرانسه (1792 – 1815) که در جریان آن نیروی اعزامی فرانسه مصر را اشغال کرد، مسئلۀ شرق عبارت بود از تلاش ملت‌های زیر سلطه و حاکمان‌شان برای کسب حدی از خودمختاری یا استقلال و نیز تلاش قدرت‌های بزرگ، هم به منظور فرونشاندن تنش‌های ناشی از این حوادث و هم به قصد بهره‌برداری از این تنش‌ها در جهت منافع خودشان. بدین ترتیب، در دهۀ 1820 یونانی‌ها سر به شورش گذاشتند و به رغم مخالفت‌های اولیۀ قدرت‌های بزرگ نهایتاً به استقلال دست یافتند؛ در دهۀ 1830 نیز محمدعلی والی مصر، تلاش کرد هم خودمختاری مصر را تأمین و تضمین کند و هم بر سوریه و بخشی از آناتولی مسلط شود، اقدام خطیری که سرانجام دخالت قدرت‌های بزرگ برای حفظ وضع موجود عقیمش گذارد. در دهۀ 1850 مناقشات فرانسه و روسیه بر سر ادارۀ "اماکن مقدس" منجر به وقوع "جنگ کریمه" (1853 – 1856) شد که طی آن عثمانی و ائتلاف قدر‌ت‌های اروپای غربی در برابر "بسط قدرت روسیه در منطقه" ایستادگی کردند. در دهۀ 1870 شورش‌های دهقانی در بوسنی و هرزگوین بار دیگر آتش جنگ را میان روسیه و عثمانی برافروخت و یادآور خطر جنگ میان روسیه و ائتلاف قدرت‌های غربی شد. البته مسئله این نبود که قدرت‌های غربی مخالف بهره‌برداری از ضعف حکومت عثمانی بوده باشند: برعکس، فرانسه در 1830 الجزایر را به اشغال درآورد و در 1881 پایتخت تونس را؛ بریتانیا هم در 1878 قبرس را تسخیر کرد و در 1882 مصر را. در قرن بیستم سرانجام گره این مشکل گشوده شد. در 1908 اتریش – مجارستان، بوسنی و هرزگوین را به قلمروِ خود الحاق کرد. در 1911 ایتالیا طرابلس غرب (اقلیم طرابلس، تریپولیتانیا) را به اشغال درآورد؛ و در نتیجۀ جنگ‌های بالکان (1912 – 1913) صربستان، بلغارستان و یونان عثمانی‌ها را از بخش اعظم قلمروهای باقی‌ماندۀ آنان در اروپا بیرون راندند. سرانجام در 1918 – 1923 و در پی شکست امپراتوری عثمانی در جنگ جهانگیر اول (1914 – 1918)، کشورهای متفقِ پیروزمند، به‌ویژه بریتانیا و فرانسه، سلسله‌ای از دولت‌ها و حکومت‌های دست‌نشانده را در ولایات عربی بر سر کار آوردند، حال آن‌که در آناتولی جنبشی با نام "جنبش ملی ترک" بار دیگر سر برآورد که موفق شد قدرت‌های بیگانه را بیرون براند و دولت ملی ترکیه را به مرکزیت آنکارا بنا نهد.»

دربارۀ ای. اِل. مک‌فی، نویسندۀ کتاب «مسئلۀ شرق»
الکساندر لئون مک‌فی (Alexander Lyon Macfie) مورخی با تخصص تاریخ مدرن ترکیه و خاورمیانه است و به‌طور گسترده در این زمینه‌ها پژوهش کرده است.
از آثار ای. اِل. مک‌فی می‌توان به کتاب «شرق‌شناسی» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «مسئلۀ شرق»
کتاب «مسئلۀ شرق: قدرت‌های بزرگ و فروپاشی امپراتوری عثمانی (1774 – 1923) با ترجمۀ زهره هدایتی بیدهندی و همراه با یادداشتی از بابک محقق، ویراستار ترجمۀ کتاب‌های مجموعۀ «کارگاه تاریخ» نشر نی، که کتاب «مسئلۀ شرق» هم جزوی از آن است، در نشر نی منتشر شده است.
زهره هدایتی بیدهندی، متولد 1339، مترجم و ویراستار ایرانی است. از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «مصائب جنگ»، «فرهنگ‌شناسی» و «کتابِ جنگلِ هانری روسو» اشاره کرد.