نقد الهیات سیاسی 2: پارادوکس مارکسیسم اسلامی پژوهشی انتقادی در تبارشناسی جنبش چپ اسلامی ایران

کتاب «نقدِ الهیات سیاسی - جلد دوم: پارادوکس مارکسیسم اسلامی» نوشتۀ محمد قوچانی
مارکسیسم و اسلام اگرچه دو راه جداگانه‌اند اما در مقطعی از تاریخ معاصر ایران ایدئولوژی‌ای موسوم به «مارکسیسم اسلامی» شکل گرفت. کتاب «پارادوکس مارکسیسم اسلامی»، با عنوان فرعی «پژوهشی انتقادی در تبارشناسی جنبش چپ اسلامی ایران»، با رویکردی انتقادی به چندوچونِ شکل‌گیری این ایدئولوژی و ماهیت و ابعاد گوناگون و نیز ریشه‌های آن و نسبت‌اش با مارکسیسم می‌پردازد. محمد قوچانی در کتاب «پارادوکس مارکسیسم اسلامی»، که جلد دوم از مجموعه کتاب‌هایی با عنوان «نقدِ الهیات سیاسی» است، مارکسیسم اسلامی در ایران را از وجوه گوناگون مورد بررسی قرار داده و از موضوعاتی چون خاستگاه‌های چپ‌گرایانۀ مارکسیسم اسلامی و نوع مواجهۀ مارکسیسم و مارکسیسم اسلامی با لیبرالیسم، رویکردهای تروریستی مارکسیست‌ها و مارکسیست‌های اسلامی و نسبت مارکسیسم اسلامی با ایدئولوژی و اندیشۀ چپ در ایران و نوع تفسیر مارکسیسم اسلامی از اسلام سخن گفته است. در کتاب «پارادوکس مارکسیسم اسلامی» همچنین به معرفی و بررسی آرا و دیدگاه‌های آن دسته از متفکرانی که رویکردهایشان با رویکردهای چپ‌گرایانه در پیوند بوده و از آن رویکردها تأثیر گرفته‌اند پرداخته شده است و همچنین به تئوری‌های مارکسیستی‌ای که مارکسیسم اسلامی در ایران از آن‌ها تغذیه کرده است.

مروری بر کتاب «پارادوکس مارکسیسم اسلامی»
موضوع اصلی کتاب «پارادوکس مارکسیسم اسلامی»، چنانکه در دیباچۀ این کتاب توضیح داده شده، نشان دادن «نفوذ عمیق فکری و سیاسی مارکسیسم در روشنفکران دینی و غیردینی ایران» است. قوچانی در کتاب «پارادوکس مارکسیسم اسلامی» معتقد است که این نفوذ هم در سیاست و اقتصاد وجود داشته و هم در فرهنگ و هنر و ادبیات. او در بخش‌های گوناگون کتاب «پارادوکس مارکسیسم اسلامی»، ضمن توضیح و بررسی انتقادی نوع تأثیر مارکسیسم بر تفکر روشنفکران ایرانی و نتیجۀ این تأثیر، وجوه گوناگون نفوذ مارکسیسم در عرصه‌های گوناگون فرهنگ و سیاست و اقتصاد را مورد بررسی قرار داده و از تأثیرات گفتمان و ادبیات مارکسیستی بر دیگر گفتمان‌های روشنفکری در ایران سخن گفته است.
کتاب «پارادوکس مارکسیسم اسلامی» از دیباچه، درآمدی با عنوان «ناخودآگاه توده‌ای: چگونه مارکسیسم روشنفکری ایران را به تسخیر خود درآورده است؟» و پنج فصل و یک پیوست با عنوان «پدرکشی» تشکیل شده است.
فصل‌های پنج‌گانۀ کتاب «پارادوکس مارکسیسم اسلامی» عبارتند از: «تبارشناسی مارکسیسم اسلامی: چگونه مارکسیسم مبارزه با لیبرالیسم را به روشنفکری ایران آموخت: [بررسی آثار فرهنگی مارکسیسم بر اسلام‌گرایی]»، «رؤیای سوسیالیسم اسلامی: چگونه مارکسیسم مبارزه با اقتصاد آزاد را به روشنفکران ایران آموخت؟ [بررسی آثار اقتصادی مارکسیسم بر اسلام‌گرایی]»، «روشنفکران تروریست: چگونه مارکسیست‌های جوان مبارزه مسلحانه را به مبارزان مسلمان آموختند؟ [بررسی آثار سیاسی مارکسیسم بر اسلام‌گرایی]»، «مسیح یا یهودا؟ پژوهشی انتقادی در زندگی سیاسی و فکری محمد حنیف‌نژاد [بررسی موردی پیوند مارکسیسم و اسلام‌گرایی]» و «تروریسم مرده‌ریگ مارکسیسم: چرا مارکسیسم و تروریسم هنوز موضوع معاصر ماست؟».
پیوست کتاب «پارادوکس مارکسیسم اسلامی» نیز شامل مناظره علی ملاقلی‌پور و محمد قوچانی در نقد و بررسی مستند «راه طی‌شده» است.
در بخشی از کتاب «پارادوکس مارکسیسم اسلامی» می‌خوانید: «تعبیر اسلام‌گرایی به‌عنوان جزئی مهم از ایدئولوژی مجاهدین خلق، از آن رو مهم است که تمایز این واژه از مفهوم اسلام را دریابیم. در واقع می‌توان این تمایز ساده اما اساسی را پذیرفت که اسلام یک دین است با همۀ اجزای خود که دربرگیرنده شریعت، فقه، معرفت، کلام و الهیات خاص خویش است؛ اما اسلام‌گرایی یک ایدئولوژی است که درصدد گذار از شریعت، فقه و الهیات سنتی اسلام است.
گرچه در دین‌داری سران مؤسس مجاهدین خلق (به‌خصوص محمد حنیف‌نژاد) تردیدی نیست، اما این دین‌داری پس از مدتی از شکل سنتی خود خارج شد و به‌صورت دین‌گرایی درآمد. دین‌گرایی و اسلام‌گرایی به معنای خاص خود ریختن مظروفی سنتی در ظرفی مدرن به نام ایدئولوژی است. این در ذات خود نوعی دستگاه داوری درباره اعمال و عقاید است که به صورت دین‌داری ظاهر می‌شود، اما ایدئولوژی دینی بازنگری در داوری و ارزش‌گذاری مجدد ارزش‌هاست. اگر در همۀ ادیان نهاد مالکیت پذیرفته شده، ایدئولوژی‌های دینی به خود حق می‌دهند دوباره درباره این حکم، حکم دهند.
ایدئولوژیک‌کردن دین تفاوتی ظریف با اجتهاد مصطلح شیعی نیز دارد. اجتهاد دینی درون دین و عطف به اصول ثابت دینی صورت می‌گیرد، اما ایدئولوژیک‌کردن دین اجتهاد در اصول است. در واقع مجاهدین خلق قصد داشتند با اجتهاد در اصول، دین را به گونه‌ای اصلاح کنند که گویی دین تازه‌ای نازل شده است، هرچند که گمان می‌بردند با این کار دین را به صورت اولیه و اصیل خود احیا می‌کنند. ادعای احیا و بازگشت به اصل در درازمدت البته به نفی تاریخ منتهی می‌شد.
قرائت‌های سوسیالیستی و تحلیل‌های مارکسیستی از تاریخ اسلام همین پروژه نفی تاریخ و بازآفرینی آن به صورت دلخواه بود که با وجود دگرگونی‌های اساسی در مجاهدین کنونی نسبت به مجاهدین اولیه، هنوز در رفتار سران این سازمان دیده می‌شود. "تاریخ‌گرایی" ایدئولوژی همۀ گروه‌هایی است که با تئوری "جامعۀ باز" سر ناسازگاری و دشمنی دارند.»
کتاب «پارادوکس مارکسیسم اسلامی: پژوهشی انتقادی در تبارشناسی جنبش چپ اسلامی ایران» در انتشارات سرایی و با همکاری نشریۀ «آگاهی نو» منتشر شده است.

درباره محمد قوچانی، نویسنده کتاب «پارادوکس مارکسیسم اسلامی»
محمد قوچانی، متولد 1355 در رشت، روزنامه‌نگار و مقاله‌نویس ایرانی است. شروع کار روزنامه‌نگاری قوچانی همکاری با نشریۀ محلی «کادح» گیلان بود. او در این نشریه یادداشت‌های سینمایی می‌نوشت. سپس با نشریۀ «گام» همکاری کرد و بعد از آن به قصد ادامۀ تحصیل عازم تهران شد و در تهران کار روزنامه‌نگاری را با همکاری با نشریۀ «عصر ما» که ارگان سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران بود ادامه داد. قوچانی از سال 1374 همکاری با این نشریه را آغاز کرد. اوج کار روزنامه‌نگاری او اما مربوط به بعد از دوم خرداد 1376 و دوره اصلاحات بود. در آن دوران با روزنامه‌های «جامعه»، «نشاط» و «عصر آزادگان» همکاری می‌کرد.
او تاکنون سردبیری نشریات بسیاری، از جمله «شرق»، «هم‌میهن»، «شهروند امروز»، «ایراندخت»، «مهرنامه» و «سازندگی»، را به عهده داشته است. قوچانی اکنون صاحب امتیاز، مدیر مسئول و سردبیر مجلۀ «آگاهی نو» است.
از جمله کتاب‌های محمد قوچانی می‌توان به «تراژدی پروتستانتیسم اسلامی: پژوهشی انتقادی در اندیشه‌ی سیاسی نهضت اصلاح دینی در ایران»، «سه اسلام: مکتب نجف، مکتب قم، مکتب تهران» و «نازی‌آبادی‌ها» اشاره کرد.