فقیه و سلطان دیالکتیک دین و سیاست در تجربه تاریخی عثمانی و صفویه _ قاجاریه

کتاب «فقیه و سلطان» نوشتۀ وجیه کوثرانی
پژوهشی درباب رابطۀ اسلام و سیاست در تاریخ امپراتوری عثمانی و دو دوره از تاریخ ایران. کتاب «فقیه و سلطان: دیالکتیک دین و سیاست در تجربۀ تاریخی عثمانی و صفویه – قاجاریه»، با عنوان اصلی « الفقیه و السلطان: جدلیه الدین و السیاسه فی تجربتین تاریخیتین العثمانیه و الصفویه- القاجاریه»، کتابی است که در آن رابطۀ دین و سیاست در مقاطعی از تاریخ سرزمین‌های اسلامی و با تمرکز بر سه حکومت عثمانی، صفویه و قاجاریه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
وجیه کوثرانی در کتاب «فقیه و سلطان» با رویکردی مبتنی بر تاریخ انتقادی و از زاویه‌ای متفاوت با زوایای معمول، به موضوع رابطۀ دین و سیاست در دوره‌هایی از تاریخ سرزمین‌های اسلامی پرداخته است و این رابطه را در چشم‌اندازی تاریخی مورد بررسی قرار داده است.
متن اصلی کتاب «فقیه و سلطان» اولین بار در سال 1989 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «فقیه و سلطان»
اصلِ پژوهش وجیه کوثرانی در کتاب «فقیه و سلطان»، چنانکه پیش‌تر نیز اشاره شد، مربوط به رابطۀ دین و سیاست در حکومت‌های عثمانی، صفویه و قاجاریه است اما در فصل نخست این کتاب، با هدف ارائۀ پیش‌زمینه‌ای تاریخی از موضوع بحث، به دوره‌های پیش از تشکیل پادشاهی‌های صفوی، عثمانی و قاجار نیز پرداخته شده و رابطۀ دین و سیاست در این دوره‌ها نیز مورد بررسی‌ای اجمالی قرار گرفته تا خواننده با پیش‌زمینه‌ای تاریخی از موضوع، وارد بحث اصلی کتاب شود.
یکی از موضوعات اصلی کتاب «فقیه و سلطان» بررسی تاریخی چندوچونِ استفادۀ ابزاری از دین در طول تاریخ سرزمین‌های اسلامی، از خلال بررسی تاریخی رابطۀ دین و سیاست در دوره‌های مورد بحث در کتاب، است.
کوثرانی در کتاب «فقیه و سلطان» رابطۀ دین و سیاست را با رویکردی تاریخ‌محور و با توجه به بافت و زمینۀ تاریخی دوره‌هایی از تاریخ سرزمین‌های اسلامی که در این کتاب به آن‌ها می‌پردازد، مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد. او رویکردی نقادانه را در بررسی و تحلیل خود به کار می‌برد و ما را به این موضوع توجه می‌دهد که در دوره‌های پادشاهی صفوی و قاجار در ایران و امپراتوری عثمانی در ترکیه، چه نوع رابطه‌ای میان فقها و سلاطین برقرار بوده و آن‌ها چطور باهم تعامل داشته‌اند و دین چگونه به‌سود قدرت سیاسی مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفته و به منافع حکومت تقلیل می‌یافته است.
کتاب «فقیه و سلطان» از منظری نقادانه و موشکافانه و با محوریت رابطۀ دین و سیاست، به دوره‌هایی از تاریخ ایران و عثمانی نور می‌تاباند تا رابطۀ میان اسلام و سیاست در عصر حاضر را نیز، در پرتو بررسی این رابطه در دوره‌های مورد بحث در کتاب، قابل درک سازد.
کتاب «فقیه و سلطان» از مقدمۀ وجیه کوثرانی بر ترجمۀ فارسی این کتاب، دیباچه‌های او بر چاپ‌های اول تا چهارم متن اصلی کتاب، چهار فصل و یک مؤخره تشکیل شده است.
فصل‌های چهارگانۀ کتاب «فقیه و سلطان» عبارتند از: «گذری تاریخی به دوران پیشاعثمانی و صفویه»، «برآمدن عثمانی و صفویه و نزاع آن‌ها»، «نهادهای دینی و هیئت حاکمۀ سلطانی در دولت عثمانی» و «نهاد دینی و علما در دوره‌های صفویه و قاجاریه».
آل‌بویه و فقیهان امامیه، سلجوقیان و نظام‌الملک و غزالی، ماهیت نزاع صفوی – عثمانی، مدیریت محلی – دینی عثمانی و جایگاه فقیه مستقل، اصلاحگرایی اسلامی و سال‌های پایانی امپراتوری عثمانی، ایران و اسلام و تشیع، دولت قاجاریه و علما، و تشیع و نمونه‌هایی از فقیهان دولت صفویه از جمله موضوعات و مباحثی هستند که در کتاب «فقیه و سلطان» به آن‌ها پرداخته شده است.
آن‌چه می‌خوانید برگرفته از دیباچۀ نویسنده بر چاپ سوم متن اصلی کتاب «فقیه و سلطان» است: «سکولاریسم در ذات خود به‌هیچ‌وجه ضد دین نیست، بلکه ضد بهره‌برداری از دین در راستای سیاست و حزب‌گرایی است. حتی ضد شخصیت‌های دینی هم نیست، بلکه ضد بهره‌کشی شخصیت‌های دینی و مذهبی از دین در سپهر سیاست است. امروزه کسانی به نام دین، با فرهنگ انتقادی، زیبایی‌شناسی و هنری به رویارویی می‌پردازند، اینان در حقیقت رویۀ برهم‌زدن سیاست و فرهنگ در جامعه را در پیش گرفته‌اند. تصور نمی‌کنم غایت آن‌ها حمایت از دین باشد، بلکه بر این باورم که غایت آن‌ها حمایت از گونه‌ای روابط سیاسی است که بر پایۀ سیاسی کردن دین و کاربست آن علیه سیاست مدنی و فرهنگی با همدیگر قرار دارد.»

دربارۀ وجیه کوثرانی، نویسندۀ کتاب «فقیه و سلطان»
وجیه کوثرانی، متولد 1941، مورخ لبنانی است. او دارای لیسانس تاریخ از دانشگاه لبنان، فوق لیسانس تاریخ از دانشگاه بروکسل و دکترای تاریخ از دانشگاه سوربن است.
کوثرانی زمانی، بین سال‌های 2005 – 1975، استاد دانشگاه لبنان بوده است. او همچنین سردبیری مجلۀ «منبر الحوار» بیروت و مدیریت مطالعات و پژوهش‌های مرکز دراسات الوحده العربیه را در کارنامۀ کاری خود دارد و هم‌اکنون مدیر علمی مرکز عربی مطالعات و پژوهش‌های سیاسی دوحۀ قطر است.
پژوهش‌های کوثرانی عمدتاً بر تاریخ اندیشه و تاریخ سیاسی – اجتماعی اسلام و مسلمانان متمرکز است.
از آثار وجیه کوثرانی می‌توان به کتاب‌های «دشوارۀ دولت، فرقه‌گرایی و مسئلۀ روش‌شناسی در پژوهش‌های تاریخی لبنان»، «قدرت، جامعه و کنش سیاسی»، «در کشاکش اصلاحگرایی فقهی شیعه و ولایت فقیه»، «دولت و خلافت در گفتمان عربی در ابتدای کمالیسم در ترکیه» و «مسئلۀ خیزش عربی: بحرانِ گذار از جامعۀ سلطانی به جامعۀ ملی» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «فقیه و سلطان»
کتاب «فقیه و سلطان: دیالکتیک دین و سیاست در تجربۀ تاریخی عثمانی و صفویه – قاجاریه» با ترجمه و مقدمۀ یاسین عبدی در بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه منتشر شده است.
یاسین عبدی، متولد 1363، مترجم ایرانی است. از دیگر ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «تاریخ اندیشۀ سیاسی در اسلام: جستارهایی درباب سه‌گانۀ اصالت، مدنیت و عقلانیت سیاسی»، «کیمیا دختر مولانا» و «باکرۀ سنجار» اشاره کرد.