سینمای ناصر تقوایی

کتاب «سینمای ناصر تقوایی» نوشتۀ سعید عقیقی و رضا غیاث
کتابی برای علاقمندان سینمای ایران و به‌ویژه علاقمندان فیلم‌های ناصر تقوایی. سعید عقیقی و رضا غیاث در کتاب «سینمای ناصر تقوایی» کارنامۀ سینمایی ناصر تقوایی را فیلم‌به‌فیلم دنبال و بررسی کرده‌اند.
کتاب «سینمای ناصر تقوایی» دنیای سینماییِ کارگردانی را زیر ذره‌بین می‌گذارد که یکی از اَرکانِ سینمای پیشروِ ایران است. ناصر تقوایی ساختن فیلم داستانی را با فیلم «آرامش در حضور دیگران»، که اقتباسی از قصه‌ای به همین نام از غلامحسین ساعدی‌ست، شروع کرد. او با این فیلم به یکی از اضلاع اصلیِ جریانِ موسوم به «موج نوِ سینمای ایران» بدل شد، که جریانی در تقابل با فیلم فارسی بود. تقوایی اما کار فیلم‌سازی را با ساختن فیلم مستند شروع کرد. در کتاب «سینمای ناصر تقوایی» هم به فیلم‌های داستانی تقوایی و سریال «دایی‌جان ناپلئون»، که یکی از سریال‌های ماندگار ایرانی است، پرداخته شده و هم به فیلم‌های مستند او. در این کتاب همچنین سعی شده موقعیت کلی ناصر تقوایی در سینمای ایران ترسیم شود.

مروری بر کتاب «سینمای ناصر تقوایی»
کتاب «سینمای ناصر تقوایی» از پیش‌گفتاری به‌قلمِ سعید عقیقی، دوازده مقاله، پی‌نوشت و فیلم‌شناسی ناصر تقوایی تشکیل شده است. مقاله‌های کتاب، چنانکه سعید عقیقی در پیش‌گفتار توضیح داده است، بعضی به‌قلمِ خود او و بعضی به‌قلمِ رضا غیاث نوشته شده‌اند و بعضی نیز ماحصل کار مشترکِ هر دو نویسنده‌اند.
در پیش‌گفتارِ سعید عقیقی بر کتاب «سینمای ناصر تقوایی» از موقعیت تقوایی به عنوان فیلم‌سازی به‌حاشیه‌رانده‌شده سخن رفته و سیر فیلم‌سازیِ او با توجه به همین موقعیت و براساس موانع و بن‌بست‌هایی که او در کار فیلم‌سازی‌اش با آن‌ها روبه‌رو بوده ترسیم شده است. عقیقی، با وامی که از گفتۀ خود تقوایی می‌گیرد، اصطلاح «آدم زیادی» را در تعریف موقعیت حاشیه‌ای او در سینمای ایران به کار می‌برد و از تقوایی به عنوان فیلم‌سازی یاد می‌کند که امکان بروز تمام و کمل توانایی‌های خود را نیافته و هنرش آن‌طور که باید و شاید به چشم نیامده است.
بخش بعدیِ کتابِ «سینمای ناصر تقوایی» مقاله‌ای‌ست با عنوان «مؤلفِ ضد‌مؤلف؟». تمرکز اصلی این مقاله بر وجهِ تألیفی فیلم‌های تقوایی است و در آن تلاش شده است که عناصر و مؤلفه‌های مشترک فیلم‌های تقوایی بازیابی و نشان داده شود. در مقالۀ «مؤلفِ ضدمؤلف؟» مؤلفه‌های فیلمسازیِ تقوایی به سه دسته تقسیم شده‌اند که عبارتند از: «مؤلفه‌های کلان، مثل استانداردسازی سینمایی که نبرد دائمی‌اش با شرایط تولید را نشان می‌دهد؛ مؤلفه‌های مضمونی که می‌توان ایده‌ی فروپاشی روانی را در اغلب آن‌ها تشخیص داد؛ و سرانجام مؤلفه‌های ساختاری که بر مبنای میزانسن شکل می‌گیرد و طراحی بصری دنیای فیلم‌ساز را می‌سازد.»
مقالات بعدی کتاب «سینمای ناصر تقوایی» به‌ترتیب عبارتند از: «از داستان به فیلم: فراسوی اقتباس»، «آرامش در حضور دیگران: نجات خود یا دیگری؟»، «صادق‌کرده: در غیاب صدای زنانه»، «نفرین: بازگشت دیرهنگام دیگری»، «دایی‌جان ناپلئون: زندگی فناناپذیر آقای سالار»، «ناخداخورشید: کلاسیک ایرانی»، «ای ایران: آسپیران به جای مش‌قاسم»، «کاغذ بی‌خط: آفرینش یک "رؤیا"ی مخالف»، «هم‌سفران واقعیت (مستندهای تقوایی)»، «رهایی: نجات خود و دیگری» و «کشتی یونانی: به دنبال گوهرمراد». بعد از این مقالات، پی‌نوشت کتاب آمده که یادداشتی‌ست کوتاه در یادآوری انسجام هنری و زیبایی‌شناختی فیلم‌های تقوایی و اینکه او در فیلم‌هایش به جای اینکه غنا و انسجام زیبایی‌شناختی کارش را فدای پیام و نیّتِ پشت فیلم‌هایش کند، پیام را از طریق پرداخت ماهرانۀ عناصر هنری و زیبایی‌شناختی منتقل می‌کند.
بعد از پی‌نوشت، فیلم‌شناسی ناصر تقوایی آمده است. کتاب «سینمای ناصر تقوایی» همچنین با عکس‌هایی همراه است.
در بخشی از این کتاب می‌خوانید: «اعتبار ناصر تقوایی به نحوی شهودی و خودانگیخته در آثارش ریشه دارد. استعداد او در بهترین سال‌های شکوفایی مهری برنینگیخته و موفقیت‌های بین‌المللی آثار او در حدی نبوده که به رسم روز برایش گروه هوادارانی بتراشد. طی پنج دهه‌ای که او به سینما پرداخته، کم‌ترین زمان ممکن را به لذت بردن از نحوه‌ی کار با دست‌مایه‌های متنوع در شرایط سخت گذرانده، بیش‌ترِ عمرش در نبرد با سانسور و سرمایه‌سالاری و کج‌فهمی سپری شده، و ستایش‌های گاه‌به‌گاه و دیرهنگام از او نیز به بزرگ‌داشت سال‌های فیلم نساختنش تغییر ماهیت داده است.»
کتاب «سینمای ناصر تقوایی» در نشر چشمه منتشر شده است.

درباره سعید عقیقی و رضا غیاث، نویسندگان کتاب «سینمای ناصر تقوایی»
سعید عقیقی، متولد 1349 در کرمانشاه، فیلم‌نامه‌نویس، مدرس و منتقد سینما، فیلم‌ساز، مقاله‌نویس، مترجم و شاعر ایرانی است. مقالات سینمایی عقیقی در نشریات مختلفی، از جمله مجلات «فیلم» و «دنیای تصویر» و روزنامۀ «اعتماد»، منتشر شده است. از فیلم‌نامه‌های او می‌توان به «سایه‌های موازی» و «شب‌های روشن» و از کتاب‌هایش در زمینۀ نقد و تحلیل فیلم می‌توان به کتاب‌های «زیر پوست قصه‌ها: سینمای رخشان بنی‌اعتماد»، «نگاهی به سینمای معاصر»، «سینمای آزار» و «رازهای جدایی: سینمای اصغر فرهادی» اشاره کرد. از سعید عقیقی مجموعه شعری هم به نام «از سر بی‌حواسی» منتشر شده است. فیلم‌نامۀ «سرگذشت آدل.ه.» نوشتۀ فرانسوا تروفو، از ترجمه‌های اوست.
عقیقی در سال 1374 جایزه بهترین نقد هنری سال جشنواره مطبوعات و در سال 1382 جایزه فیلم‌نامۀ جشن حافظ را برای فیلم‌نامۀ «شب‌های روشن» دریافت کرد. همچنین کتاب «زیر پوست قصه‌ها: سینمای رخشان بنی‌اعتماد» به‌قلم او، در سال 1395 به عنوان بهترین کتاب سینمایی تألیفیِ سال انتخاب شد.
در آیین دیدار مستند «کایه دو فیلم» از عقیقی به عنوان نماینده نسل دوم نویسندگان مجلۀ «فیلم» تقدیر شد.

رضا غیاث، متولد 1360 در رشت، منتقد فیلم و مدرس کلاس‌های آزاد هنری است. از او مقالاتی در روزنامۀ «شرق» و مجلۀ «سینما و ادبیات» منتشر شده است.