قمار دیگر
خاطرات یک مجاهد خلق

کتاب «قمار دیگر: خاطرات یک مجاهد خلق» نوشتۀ مصطفی ملایری
شرح یک زندگی پرماجرا در متن دورانی پرحادثه و پرتلاطم از تاریخ معاصر ایران. کتاب «قمار دیگر: خاطرات یک مجاهد خلق» خاطرات و شرح زندگی مصطفی ملایری، یکی از اعضای اولیۀ سازمان مجاهدین خلق، به‌قلم خود اوست.
ملایری از کسانی‌ست که در همان زمانی که سازمان مجاهدین خلق تازه تشکیل شده و هنوز ایدئولوژی و رَویۀ مذهبی داشت عضو این سازمان شد و به زندان افتاد و در زندان رفته‌رفته به مَشی مبارزه مسلحانه شک کرد و از آن روی برتافت.
مصطفی ملایری در کتاب «قمار دیگر» زندگی و خاطرات خود را از کودکی تا دوران پیروزی انقلاب نقل می‌کند و حین نقل خاطرات خود، تصویری هم از بخشی از تاریخ اجتماعی و سیاسی و فرهنگی معاصر ایران به‌دست می‌دهد.
ملایری، برخلاف آن عده از بُریدگان از مبارزه مسلحانه که یکسره با نگاه نفی‌گرایانه و سرزنش‌بار به مشی چریکی می‌نگرند، در کتاب «قمار دیگر» سعی دارد، ضمن طرح نقد خود به مبارزه مسلحانه، شرایطی را هم که مشی چریکی در آن شکل گرفت در نظر بگیرد. او اگرچه از دورانی به بعد دیگر به مشی چریکی اعتقادی نداشته است، اما در کتاب «قمار دیگر» از کسانی که در سالهای پیش از انقلاب برای مبارزه با اختناق و دستیابی به آزادی جان خود را از دست دادند با احترام یاد می‌کند.

مروری بر کتاب «قمار دیگر»
کتاب «قمار دیگر» از مقدمه و ده فصل تشکیل شده است. مصطفی ملایری در این ده فصل سرگذشت پر از اُفت‌وخیز و زندگی شخصی و سیاسی خود را در متن برخی حوادث و رویدادهای ایران معاصر تا انقلاب 1357 شرح می‌دهد.
فصل‌های دهگانۀ کتاب «قمار دیگر» عبارتند از: «دوران کودکی و نوجوانی (1344 – 1328)»، «دبیرستان علوی و دانشگاه»، «با سازمان مجاهدین»، «ضربۀ اول، شهریور 1350»، «سال‌های سرگردانی (1352 – 1351)»، «تولد دوباره»، «ایدئولوژی‌پردازی»، «فروپاشی»، «در جستجوی سازمان درهم‌شکسته» و «انقلاب اسلامی».
ملایری در کتاب «قمار دیگر» از کودکی خود و خانواده‌ و جامعه و فرهنگی که در آن متولد شده و پرورش یافته است، از اوضاع اجتماعی و سیاسی و فرهنگی ایران در سرآغاز شکل‌گیری ایران مدرن و رویکرد روشنفکران به تجدد و تقابل سنت‌گرایان و روشنفکران در دوره‌ای که ایران داشت وارد عصرِ تجدد می‌شد، از نوجوانی و جوانی و اعتقادات مذهبی و عرفانی‌اش، از نخستین عشق‌اش و کناره‌گیری و پشت کردن به این عشق به‌دلیل پیوستن‌اش به سازمان مجاهدین خلق و آغاز مبارزه سیاسی، از سال‌های مبارزه و زندان و تغییر و تحولی که به‌تدریج در افکار سیاسی‌اش پیدا می‌شود، از هم‌رزمانش و احساس‌اش نسبت به آن‌ها که در جریان مبارزه با رژیم پهلوی جان خود را از دست دادند، از ایدئولوژی و مشی سازمان مجاهدین خلق در سال‌های پیش از انقلاب و مسئلۀ تغییر ایدئولوژی سازمان در آن دوره، از دیدگاه‌های سیاسی خودش در دورانی که موضوع خاطرات اوست، از نگاهش به مارکسیسم و نگاه اعضای سازمان مجاهدین خلق به مارکسیسم در دورانی که سازمان ایدئولوژی اسلامی داشته است و از خاطرات ریز و درشت خود و موضوعات و مسائل گوناگونی که در زندگی شخصی و سیاسی‌اش، از کودکی تا دوران انقلاب، با آن‌ها مواجه شده سخن گفته است.
از ویژگی‌های کتاب «قمار دیگر» طنز و خودانتقادی‌ و لحن صمیمانه در نَقلِ خاطرات است. ملایری در این کتاب ابایی ندارد که از بعضی رفتارهای افراطی خود در جوانی و خصوصیاتی در خود، که با گذشت زمان آن‌ها را مردود می‌بیند، با طنزی انتقادی یاد کند. او معتقد است هیچ‌کس کامل نیست و خود را نیز از این قاعده مستثنا نمی‌داند و بنابراین می‌کوشد صادقانه و صمیمانه و بی‌شیله‌پیله از خودش و افکار و احساسات و سیر و سلوکش و حوادثی که در زندگی از سر گذرانده است سخن بگوید.
ملایری نگاهی عارفانه به زندگی و هستی دارد و در طول کتاب «قمار دیگر» و حین نقل خاطرات و شرح زندگی خود، از نگرش خود به هستی نیز سخن می‌گوید. او برآن است که غم نقشی سازنده در زندگی انسان و درک عمیق هستی و معنای زندگی دارد.
ملایری خود را نه قهرمان که انسانی عادی می‌داند که از خطا و اشتباه بَری نبوده است. او در مقدمۀ کتاب «قمار دیگر» درباره خودش، زندگی‌اش، احساساتش و آن‌چه در این کتاب با آن مواجه خواهیم شد می‌نویسد:
«من آدمی خیلی معمولی‌ام. اما چیزی که شاید سرگذشت مرا برای شما جالب و خواندنی بکند آن است که همه‌گونه رویدادهای زندگیِ یک آدم را در شدیدترین شکل مثبت و منفی‌اش از نزدیک تجربه کرده‌ام. من معنای عشق را می‌دانم؛ چیزی که برای خیلی‌ها شاید دست نداده باشد و صرفاً در کتاب‌های ادبی آن را خوانده‌اند. من هیجان شوق عاشقانه را اگر نگویم چند بار – لااقل یکی‌ دوبار چشیده‌ام. لذت وصال را در اعماق جسم و جانم درک کرده‌ام. همین‌طور، درد فراق چندین ساله، زندان و حبس و شکنجه و... می‌دانید – اگر لیست بدترین رویدادهای رنج‌آوری که در کتاب‌های روانشناسی آمده را ببینید، همۀ موارد از همان بالا، به ردیف در زندگی من رخ داده است. جالب است که من در برابر آن‌ها یک آدم عادی بودم. خوشحال می‌شدم، هیجان‌زده می‌شدم، گریه می‌کردم، درد می‌کشیدم، فریاد می‌زدم، زیر فشار درد و رنج چه بسا خودم را به‌شدت می‌باختم. گاهی کفر می‌گفتم و گاهی از همۀ زندگی مأیوس می‌شدم.
درنهایت اما، وقتی همه‌چیز از دست رفت و خود را شکست‌خورده می‌دیدم، روزنی از نور امید، مرا به پا می‌داشت: حرکت از نو، قمار دیگر!
خُنُک آن قماربازی که بباخت هرچه بودش
بنماند هیچ‌اش الا هوس قمار دیگر!
نه‌ نه - من، آن قهرمان داستان‌های تخیلی نبودم که مثل چوبِ خشک باشم و هیچ احساسی نداشته باشم. هر بار به شهر و دیار آبا و اجدادی سر می‌زدم، هیجان داشتم. اگر از راه دور به خانه بر می‌گشتم چه بسا گریه می‌کردم. نمی‌توانستم مثل سیب‌زمینی یا بادمجان باشم و بگویم هیچ احساسی ندارم. اتفاقاً به وطنم خیلی هم احساس عاشقانه داشتم. یادم هست یک‌بار در بالای کلک‌چال، چنگ زدم مشتی از خاک را برداشتم بوسیدم. به دوستم گفتم چقدر من این خاک را دوست دارم. این عطر بهشت دارد. احساس می‌کنم این مال من است و من از اینم.
فکر هم نکنید که همه‌اش درد و رنج کشیده‌ام و حالا از زندگی طلبکار هستم. خیلی از مواهب زندگی بهره برده‌ام. من سیراب و شادکامم. خوشبختی همین است: ما با حضور فعال در فرایندی تمام‌نشدنی از افت و خیزهای زندگی، آن‌را شکل می‌دهیم.
با این‌حال، این کتاب تاریخ‌نگاری رویدادها نیست. این شرح احوال روحی و فکری من است از ماجراهایی که گاهی چون طوفان مرا به این‌سو آن‌سو پرت می‌کرد. گاهی هم خیال می‌کردم قدری اختیار به من داده شده و می‌توانم بر چند و چون مسیر و آینده‌ام اثر بگذارم. هرچه در آن روزها بر من گذشت، در سراچۀ قلبم نهفته ماند تا اینجا بر روی کاغذ دوباره جان بگیرد.»
کتاب «قمار دیگر: خاطرات یک مجاهد خلق» در بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه منتشر شده است.