کنش گران مرزی صد سال نخست از نسل شوشتری تا نسل فروغی

کتاب «کنش‌گران مرزی» اثر مقصود فراستخواه
بازخوانی تاریخ و به‌ویژه تاریخ تجدد در ایران با محوریت موضوع کنش‌گری مرزی. مقصود فراستخواه در کتاب «کنش‌گران مرزی» به یکی از ظرفیت‌های موجود در جامعۀ ایران برای توسعه و تجدد و نوسازی و پیشرفت و برون‌رفت از انسداد و بحران می‌پردازد و مصداق‌ها و نمودهای آن را در بازه‌ای صدساله از تاریخ ایران، از دورۀ قاجار تا ابتدای عصر پهلوی، معرفی می‌کند و مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد.
آنچه در کتاب «کنش‌گران مرزی»، به‌عنوان ظرفیتی برای برون‌رفت از انسداد سیاسی و ایجاد زمینه‌هایی برای پیشرفت و توسعه، مورد توجه و تأکید قرار گرفته است مفهوم کنش مرزی و معرفی کنش‌گران مرزی مقطعی از تاریخ ایران و بررسی و تحلیل عملکرد آن‌ها و نقاط ضعف و قوت کنش‌گری مرزی است.
برخلاف آن دسته از کتاب‌های تاریخی و جامعه‌شناختی دربارۀ ایران که در آن‌ها صرفاً با نگاهی آسیب‌شناسانه و نقادانه به موضوعاتی چون فرهنگ و تاریخ و جامعه و سیاست و اقتصاد در ایران پرداخته می‌شود و کاستی‌ها مورد بررسی و واکاوی قرار می‌گیرد، کتاب «کنش‌گران مرزی» بر یکی از داشته‌ها و ظرفیت‌های مثبت جامعۀ ایران نور می‌تاباند تا سویه‌ای امیدبخش را در فرهنگ و تاریخ ایران بیابد و امکانات آن را برای برون‌رفت از بحران یادآوری کند.
کتاب «کنش‌گران مرزی» کتابی است علیه نومیدی مطلق اجتماعی و سیاسی و در یادآوری اینکه می‌توان با رجوع به آرزوها و خواست‌های ناکام‌مانده و وجوه مغفول‌ماندۀ تاریخ ایران، امکاناتی مثبت و امیدبخش را برای پیشرفت و توسعۀ ایران کشف و از آن‌ها استفاده کرد.

مروری بر کتاب «کنش‌گران مرزی»
مقصود فراستخواه در کتاب «کنش‌گران مرزی» بر آن است که با نگاهی آشنایی‌زدایانه و غیرکلیشه‌ای به واکاوی تاریخ ایران بپردازد تا به جای پرداختن به کاستی‌هایی که معمولاً در بررسی و تحلیل وجوه گوناگون فرهنگ ایرانیان و جامعه‌شناسی و روان‌شناسی اجتماعی مردم ایران بر آن‌ها انگشت گذاشته می‌شود، وجهی از فرهنگ ایرانیان را از دل کاستی‌ها و کمبودها و بحران‌ها بیرون بکشد و آشکار کند که می‌تواند نقطۀ امیدی برای رفع مشکلات و موانعی باشد که ایران و ایرانی با آن‌ها مواجه است.
نقطۀ امید و وجه مثبتی از فرهنگ ایرانی که فراستخواه در کتاب «کنش‌گران مرزی» آن را هویدا می‌کند و در بررسی صد سال از تاریخ ایران، از عصر قاجار تا ابتدای پهلوی، آن را در کانون توجه قرار می‌دهد، کنش‌گری مرزی است.
منظور از کنش‌گری مرزی در کتاب «کنش‌گران مرزی» عمل کردن و نقش‌آفرینی در فضایی میانه، یعنی بین دولت و ملت، است. درواقع کنش‌گران مرزی کسانی هستند که در تاریخ ایران، به‌عنوان واسطه‌ای میان دولت و ملت عمل کرده‌اند و سعی کرده‌اند در میانۀ بحران‌ها و تلاطمات، راهی برای نجات بجویند و ماشین تجدد را به حرکت درآورند.
کنش‌گران مرزی می‌توانند با عملکرد خود، انسداد سیاسی را بشکنند و بارقه‌ای از امید را در متن نومیدی پدیدار کنند.
کتاب «کنش‌گران مرزی» به معرفی و شرح احوال و اقدامات و تحلیل عملکرد کسانی می‌پردازد که از دورۀ قاجار تا آغاز عصر پهلوی نقش کنش‌گران مرزی را در تاریخ ایران ایفا کرده‌اند. فراستخواه در کتاب «کنش‌گران مرزی» عملکرد این افراد را تحلیل می‌کند و امکان و ظرفیتی را پیش روی ما قرار می‌دهد که در کنش‌گری مرزی نهفته است؛ امکان و ظرفیتی برای فائق آمدن بر بحران‌هایی که جامعه در دوره‌هایی با آن‌ها مواجه می‌شود.
کتاب «کنش‌گران مرزی» نگاهی نو و متفاوت و یک بازاندیشی آشنایی‌زدایانه در تاریخ ایران است برای دیدن و نشان دادن گوهری که در دل فرهنگ و جامعه و تاریخ ایران نهفته است؛ گوهری که در شرایطی می‌تواند نقش کلید درهای بسته را ایفا کند و جامعه را از بن‌بست بیرون آورد.
فراستخواه در کتاب «کنش‌گران مرزی» بازاندیشی و بازخوانی تاریخ ایران، از منظر مفهوم کنش‌گری مرزی، را با الهام و وام‌گیری از نگاه والتر بنیامین به تاریخ صورت می‌دهد. او در این کتاب، با به‌قول خودش الهامی امیدوارانه از دیدگاه والتر بنیامین دربارۀ تاریخ، در جستجوی شکست‌خوردگان تاریخ ایران و خوانشی وارونه از تاریخ ایران، از منظر آن شکست‌خوردگان، است.
شکست‌خوردگان مدّ نظر نویسنده، در کتاب «کنش‌گران مرزی»، سیاستمداران و کنش‌گران و روشنفکرانی از تاریخ معاصر ایران، از دورۀ قاجار تا ابتدای دورۀ پهلوی، هستند که در برآوردن آرزوهایشان ناکام ماندند؛ کسانی که در کنش مرزی سهیم بوده‌اند و از کنش‌گران مرزی مهم ایران عصر قاجار و آغاز عصر پهلوی به حساب می‌آیند.
میرزاحسین سپه‌سالار، امین‌الدوله، زین‌العابدین تقی‌اف، محمد بدایع‌نگار، مجدالملک سینکی، میرزافتحعلی آخوندزاده، میرزاآقا تبریزی، مؤیدالممالک، مرتضی قلی صنیع‌الدوله، علی‌اکبرخان داور و سید حسن تقی‌زاده از جمله شخصیت‌هایی هستند که در کتاب «کنش‌گران مرزی» از آن‌ها سخن رفته است. ‌
کتاب «کنش‌گران مرزی» خوانشی جزئی‌نگرانه از تاریخ قاجار و مشروطه و آغاز عصر پهلوی، در جستجوی الگویی برای کنش‌گری مثبت و تأثیرگذار است.
کتاب «کنش‌گران مرزی» از مقدمه و هجده بخش تشکیل شده است. بخش‌های هجده‌گانۀ این کتاب عبارتند از: «تصویر کلی از بحث»، «سطح نظری بحث»، «پس‌زمینه‌های تاریخی کنش‌گران مرزی»، «سقوط اصفهان و ظهور فضاهای مرزی تازه»، «مواجهه با تاریخ انحطاط»، «شاه‌زادگان و صدر اعظم‌ها»، «فضاهای مرزی و نظام قدرت در عصر قاجاریه»، «شاه‌زادگان و روشن‌فکران»، «مرزهای دولت و جامعه در نسل دوم صدر اعظمی»، «انواع کنش‌گران مرزی از صحن جامعه تا سرای قدرت»، «مرزها در چالش پزشکی مدرن و قدرت‌های سنتی»، «نزاع دانش قدیم و جدید در ایران»، «نسل سومِ شاه‌زادگان و صدر اعظم‌ها»، «مشروطه و میدان نیروها؛ سهم کنش‌گران مرزی»، «فضاهای مرزی برای هنر»، «عمل‌کردهای مرزی در دیگر عرصه‌ها»، «الگوهای کنش مرزی در دوره‌ی پسامشروطه» و «کنش‌گران مرزی؛ از کردوکار تا گرفت‌وگیر».
از جمله موضوعات و مباحثی که در بخش‌های مختلف کتاب «کنش‌گران مرزی» به آن‌ها پرداخته شده است، می‌توان به این‌ها اشاره کرد: ظرفیت‌های مرزی در میان محدودیت‌های ساختاری، قشربندی اجتماعی و لایه‌های متخلخل میان دولت و جامعه، تیپ ایدئال کنش‌گر مرزی، نخبگان شناور درگذار به دموکراسی، کنش در وضعیت پسااستعماری، نشت سازمان جامعه در سازمان دولت، عمل‌کردهای مرزی در خاندان‌های ایرانی و جنبش شعوبی، عمل‌کردهای مرزی در طرح‌های شاهنامه‌نویسی، عمل‌کردهای مرزی در سنت‌های دبیری و مستوفی‌گری، اشیای باستانی و ساخته‌شدن هویت ایرانی، ساخته‌شدن عباس‌میرزا در فضایی مرزی، امیرکبیر و شرایط دشوار، شاهزاده جلال‌الدین‌میرزا و ناسیونالیسم ایرانی، خروج محصلان ایرانی برای آموختن طب، مرزهایی که پزشکان تبشیری و میسیونری گشودند، مرزهای گشوده‌شده از دارالفنون، غلبۀ پزشکی جدید بر قدیم و علل آن، مدلی برای توضیح تأخر پارادایمی دانش در ایران، تسهیل‌گری عمل‌کردهای مرزی، حسیات یک ملت، تولد سوژۀ زن در نزدیکی حرم شاهی، بازرگانان معترض در حواشی دستگاه‌های حکومتی، پنج نیروی اجتماعی و کنش‌گران مرزی در میانۀ آنها، کنش‌گران مرزی درون دستگاه، رنسانس و مدرنیتۀ ناتمام ایرانی، نخستین پس‌زمینه‌های بیداری زنان در دورۀ پیشامشروطه، مشروطه و تئاترکراسی، آمدن زنان و اقلیت‌ها، تکنولوژی ارتباطات و هفت موج رسانه، علم‌آموزی مدرن و تربیت نسل جدید سرمایۀ انسانی، ظرفیت‌های عمل‌کرد مرزی و محدودیت‌ها و آسیب‌پذیری‌های کنش مرزی.
کتاب «کنش‌گران مرزی» در انتشارات گام نو منتشر شده است.

دربارۀ مقصود فراستخواه، نویسندۀ کتاب «کنش‌گران مرزی»
دکتر مقصود فراستخواه، متولد 1335 در تبریز، استاد دانشگاه، جامعه‌شناس، پژوهشگر و مترجم ایرانی است. فراستخواه تحصیلکردۀ الهیات، فلسفه و برنامه‌ریزی توسعۀ آموزش عالی است. کار پژوهشی او بیشتر بر سه حوزۀ مطالعات دین، مطالعات اجتماعی و مطالعات علم، آموزش عالی و دانشگاه متمرکز است.
فراستخواه استاد دانشگاه‌های الزهرا، علامه طباطبایی، تهران و شهید بهشتی است. او همچنین در نیمۀ اول دهۀ 70 خورشیدی به تدریس در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی تبریز پرداخته است.
تدریس برنامه‌ریزی توسعۀ آموزش عالی در مؤسسۀ پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی از دیگر فعالیت‌های علمی و آموزشی دکتر مقصود فراستخواه است.
او دارای جایزۀ ترویج علم سال 1396 و جایزۀ مطالعات میان‌رشته‌ای از دهمین جشنوارۀ بین‌المللی فارابی است.
دکتر مقصود فراستخواه همچنین در سال 1397، به همراه دکتر عباس بازرگان، جایزۀ نشان دهخدا را برای کتاب «نظارت و ارزشیابی در آموزش عالی»، که کار مشترک عباس بازرگان و مقصود فراستخواه است، دریافت کرده است.
از دیگر آثار مقصود فراستخواه می‌توان به کتاب‌های «ما ایرانیان: زمینه‌کاوی تاریخی و اجتماعی خلقیات ایرانی»، «دین و جامعه»، «گاه و بی‌گاهیِ دانشگاه در ایران: مباحثی نو و انتقادی درباب دانشگاه‌پژوهی، مطالعات علم و آموزش عالی»، «دانشگاه و آموزش عالی: منظرهای جهانی و مسئله‌های ایرانی»، «مسئله‌ی ایران» و «ذهن و همه‌ چیز: طرح‌واره‌هایی برای زیستن» اشاره کرد.