وداع با پرولتاریا

کتاب «وداع با پرولتاریا» نوشتۀ آندره گُرز
ردّیه‌ای صریح و مستدل بر نظریۀ مارکسیستی پرولتاریا. کتاب «وداع با پرولتاریا: آن سوی سوسیالیسم»، با عنوان اصلیAdieux au prolétariat: Au-delà du socialisme، کتابی نقادانه در ردّ نظریۀ مارکس درباب نیروی تاریخی مقدرِ سرنوشت‌ساز پرولتاریا و نقش تعیین کنندۀ این طبقه به‌عنوان تنها عامل وقوع انقلاب علیه نظام سرمایه‌داری است.
آندره گُرز در کتاب «وداع با پرولتاریا» همچون فیلسوفی پُتک‌به‌دست به میدان می‌آید تا نظریۀ مارکسیستی پرولتاریا را درهم بکوبد و از پایه ویران کند و نقش و مأموریت تاریخی‌ای را که کارل مارکس به پرولتاریا داده است از این طبقه بگیرد.
کتاب «وداع با پرولتاریا» از منشاء غیراستدلالیِ نظریۀ پرولتاریا سخن می‌گوید و این دیدگاه را مطرح می‌کند که پذیرش نظریۀ مبتنی بر اینکه این فقط پرولتاریاست که می‌تواند تاریخ را به ایستگاه آخر آن، که جامعه‌ای کمونیستی و بی‌طبقه است، برساند، حُکمی بدون پایه‌های استدلالی است که به‌واسطۀ ممنوعیت تردید در حقانیت کسانی که این حُکم را صادر و آن را تثبیت کرده‌اند، به‌عنوان اصلی مسلم پذیرفته شده است.
متن اصلی کتاب «وداع با پرولتاریا» اولین بار در سال 1980 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «وداع با پرولتاریا»
آندره گُرز در کتاب «وداع با پرولتاریا» به اقامۀ دلایلی می‌پردازد که براساس آن‌ها نظریۀ مارکس و هواداران و پیروان او دربارۀ حتمیت تاریخیِ وقوع انقلاب پرولتری و عاملیت پرولتاریا در وقوع انقلاب علیه بورژوازی را مردود می‌داند.
گُرز در کتاب «وداع با پرولتاریا» بر این عقیده است که اینکه مسیر تاریخ به‌طور مقدّر این‌طور طراحی شده باشد که پرولتاریا درنهایت بر ابزار تولید مسلط شود و انقلابی را علیه سرمایه‌داری راه بیندازد و آن را به سرمنزل مقصود برساند، حُکمی فلسفی بدون پایه‌های استدلالی است که نخست نظریه‌ای را مطرح کرده است و بعد برای اثبات آن دنبال شواهد گشته است نه اینکه از شواهد به چنین نظریه‌ای رسیده باشد.
در کتاب «وداع با پرولتاریا» از منشاء هگلی و سرچشمه‌های دیگر نظریۀ مارکسیستی پرولتاریا نیز سخن می‌رود و گُرز با ریشه‌یابی این نظریه، چنین استدلال می‌کند که نظریۀ پرولتاریا نظریه‌ای است که بیشتر جنبۀ یقینی دارد و طوری طراحی و ارائه شده است که گویی باید بدون چون‌وچرا آن را به‌مثابه یک حُکم پذیرفت چون شواهد حقیقی با این نظریه نمی‌خواند و بیشتر گویی، بعد از ارائۀ این نظریه، شواهدی برای اثبات آن دستچین و به‌صورتی تحریف‌شده ارائه شده‌اند.
کتاب «وداع با پرولتاریا» ما را به تأمل در این باره فرامی‌خواند که اگر به جای این حکمِ مرسوم دربارۀ نظریۀ پرولتاریا که «با توجه به اینکه پرولتاریا انقلابی است و باید انقلابی باشد، دلایلی را بررسی کنیم که ارادۀ انقلابی‌اش مبنی بر آنها است و موانعی را بشناسیم که این اراده را در هم می‌شکند» این را بگوییم که «با توجه به اینکه پرولتاریا انقلابی نیست، ببینیم که آیا هنوز هم ممکن است انقلابی شود و چرا مدت‌ها می‌پنداشته‌اند که انقلابی است» آن‌وقت چه بر سرِ نظریۀ پرولتاریا خواهد آمد و چه چیز از آن خواهد ماند؟
گُرز البته در کتاب «وداع با پرولتاریا» نه به‌مثابه یک فیلسوف ضدّ چپ بلکه به‌مثابه فیلسوفی به نقد مارکسیسم می‌پردازد که معتقد است دیگر نمی‌توان از پرولتاریا به‌عنوان عامل، یا دست کم یگانه عامل و نیروی انقلاب علیه سرمایه‌داری سخن گفت. نقد گُرز در کتاب «وداع با پرولتاریا» درواقع متوجه مارکسیسم سنتی است.

دربارۀ آندره گُرز، نویسندۀ کتاب «وداع با پرولتاریا»
آندره گُرز (André Gorz)، متولد 1923 و درگذشته به سال 2007، فیلسوف اجتماعیِ چپ‌گرا و روزنامه‌نگار اتریشی – فرانسوی بود.
گُرز، هم منتقد نظام سرمایه‌داری و هم منتقد مارکسیسم ارتدوکس بود. در دوران بعد از جنگ جهانی دوم، گُرز به مارکسیسم اگزیستانسیالیستیِ ژان پل سارتر گرایش پیدا کرد. او، تا زمان حیات سارتر، با مجلۀ «عصر جدید» او همکاری می‌کرد. گُرز همچنین خود در سال 1964 هفته‌نامۀ Le Nouvel Observateur را تأسیس کرد.
بعد از وقایع مربوط به اعتراض‌های می 1968، گُرز بیشتر بر بوم‌شناسی سیاسی متمرکز شد. او در دهه‌های 1960 و 1970 میلادی نظریه‌پرداز اصلی جنبش چپ نو بود.
گُرز از منتقدان و مخالفان نظریات پست‌مدرنیستی و پساساختارگرایانۀ اندیشمندانی نظیر آنتونیو نگری بود.
رهایی از بردگی مُزدی، توزیع عادلانۀ کار، ازخودبیگانگی اجتماعی و درآمد پایۀ تضمین شده موضوعاتی بودند که گُرز در نظریاتش به آن‌ها می‌پرداخت. نظریات او ریشه‌دار در اندیشۀ اومانیسم مارکسیستی بودند. او یک نظریه‌پرداز انتزاعی نبود و به پیوند نظریه و عمل اعتقاد داشت و نظریاتش معمولاً با پیشنهادهایی برای شیوۀ عمل برای ایجاد تغییرات همراه بود.
از آثار آندره گُرز می‌توان به کتاب‌های «سوسیالیسم و انقلاب»، «اصلاح و انقلاب»، «بوم‌شناسی به‌مثابه سیاست»، «نقد عقل اقتصادی»، «سرمایه‌داری، سوسیالیسم، بوم‌شناسی» و «بازپس‌گیری کار: فراتر از جامعۀ مبتنی بر دستمزد» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «وداع با پرولتاریا»
کتاب «وداع با پرولتاریا: آن سوی سوسیالیسم» با ترجمۀ مصطفی رحیمی در نشر نو منتشر شده است.
دکتر مصطفی رحیمی، متولد 1305 در نائین و درگذشته به سال 1381، روشنفکر، حقوقدان، جامعه‌شناس، استاد دانشگاه، پژوهشگر، نویسنده و مترجم ایرانی بود.
رحیمی، با ترجمه‌ها و مقالاتش، معرف بخش مهمی از جریان روشنفکری و فلسفی و ادبی اروپای قرن بیستم به جامعۀ ایران بود.
رحیمی تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش، نائین، و تحصیلات متوسطه را در یزد و اصفهان گذراند. آن‌گاه در دانشگاه تهران و بعد از آن در دانشگاه سوربنِ فرانسه حقوق خواند و از دانشگاه سوربن دکترای حقوق گرفت. آشنایی‌اش با افکار ژان پل سارتر، که رحیمی یکی از معروف‌ترین مترجمان آثار اوست، در همان دورۀ تحصیل در فرانسه اتفاق افتاد.
رحیمی به ایران که بازگشت در دادگستری مشغول به کار شد. او چندی هم در دانشگاه تهران ادبیات غرب درس می‌داد. کارِ ترجمه را از دهۀ 40 خورشیدی آغاز کرد و آثار مختلفی را از سارتر، کامو، برشت، سیمون دوبوار و... به فارسی برگرداند.
مجموعه مقالات مصطفی رحیمی در چند کتاب، از جمله کتاب‌های «نگاه» و «یأس فلسفی»، منتشر شده‌ است.
کتاب‌های «حافظ اندیشه»، «تراژدی قدرت در شاهنامه» و «مارکس و سایه‌هایش» از آثار تألیفی و پژوهشی مصطفی رحیمی و کتاب‌های «مجازات اعدام»، «ننه دلاور و فرزندان او»، «اُرفۀ سیاه»، «نقد حکمت عامیانه»، «اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر»، «رسالت هنر»، «تعهد اهل قلم» و «جنگ خلیج فارس: پروندۀ محرمانه» از ترجمه‌های او هستند.
رحیمی در سرودن شعر و قصه‌نویسی و نمایشنامه‌نویسی هم دستی داشت. قدیمی‌ترین کتابش دفتر شعری‌ به نام «بهشت گمشده» بود که در سال 1328 منتشر شد. از آثار داستانی‌اش هم می‌توان به «اتهام» و از نمایشنامه‌هایش می‌توان به «آناهیتا» اشاره کرد.