غصه نان، اکسیر جان: آثار منظوم

کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان: برگزیدۀ بهترین قصه‌های عطار نیشابوری – آثار منظوم» به‌کوشش مهدی محبتی
سیری در دنیای عارفانه و منظومۀ فکری عطار نیشابوری از مسیر قصه‌ها و حکایت‌های عرفانی و تمثیلی او. مهدی محبتی در کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان»، که در دو مجلد به نام‌های «غصّۀ نان، اکسیر جان: برگزیدۀ بهترین قصه‌های عطار نیشابوری – آثار منظوم» و «غصّۀ نان، اکسیر جان: برگزیدۀ بهترین قصه‌های عطار نیشابوری – آثار منثور (تذکره ‌الاولیاء)» منتشر شده، با استخراج بخش‌هایی از آثار عطار که در آن‌ها قصه و حکایتی نقل شده است و گردآوری منتخبی از بهترین این قصه‌ها و حکایت‌ها در این کتاب و افزودن مقدمه و تعلیقاتی بر آن‌ها، هم لذت خواندن قصه‌هایی شیرین و خواندنی از ادبیات کهن فارسی را به ما می‌چشاند و هم فشرده‌ای از دنیای فکری یکی از مهم‌ترین و پرآوازه‌ترین عرفا و اندیشمندان ایرانی را به ما می‌شناساند.
کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان» همچنین امکانی است برای ارتباط مخاطبان امروزی با بخشی از میراث ادبیات کلاسیک فارسی و آشنایی با این میراث.
کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان» برای داستان‌نویسان نیز کتابی مفید است و منبعی است که شمه‌ای از پیشینۀ ادبیات روایی و مبتنی بر قصه‌گویی و حکایت‌پردازی را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد و ایده‌هایی برای قصه‌پردازی به آن‌ها ارائه می‌کند.
مهدی محبتی در مقدمه‌ای که بر کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» نوشته و در آغاز جلد اول این کتاب دوجلدی منتشر کرده است، ضمن اینکه از عطار به‌عنوان «پدر قصه‌گویی عرفانی» یاد می‌کند و وجوه تفاوت و تمایز شیوۀ قصه‌پردازی او را با سنایی، که پیش از عطار در آثار منظوم عرفانی‌اش از قصه و حکایت‌پردازی استفاده کرده، مقایسه می‌کند، شمه‌هایی از هنر قصه‌پردازی عطار را نیز شرح می‌دهد و تأکید می‌کند که قصه‌های عطار را نباید صرفاً به‌منزلۀ قالبی برای بیان معنا دید و باید به وجوه هنری و فنّی و ساختاری این قصه‌ها توجه کرد چرا که قصه برای عطار وسیله‌ای صرف برای بیان معنا نبوده است.
نکتۀ مهم دیگری که باز در مقدمۀ مهدی محبتی بر کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» در مورد قصه‌های عطار به آن اشاره شده، این است که «عطار در این قصه‌ها به طیف وسیعی از مسائل فکری، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، روحی و روانی می‌پردازد که در کمتر جایی از پهنۀ بزرگ ادب فارسی می‌توان آن‌ها را دید یا نشانی از آن‌ها جست؛ آن‌هم به شکل و شمایلی این‌گونه دلنشین و هنرمندانه که هم لذت برد، هم دگرگون شد و هم در خاطر نگه داشت.»
بنابراین با خواندن قصه‌هایی که از عطار در کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» گردآمده، هم می‌توان از قصه‌گویی ماهرانۀ عطار لذت برد و از شیوۀ روایت‌پردازی او آموخت و هم تصویری از روح زمانه‌ای که عطار در آن می‌زیسته و اوضاع فرهنگی و اجتماعی و سیاسی آن دوران و احوال روحی و روانی مردم آن روزگار به دست آورد.
عطار همچنین، همچون همۀ نویسندگان و شاعران بزرگ کلاسیک، نه‌فقط بیانگر مسائل عصر خویش، که روایتگر مسائل و رنج‌ها و مصائب و دغدغه‌هایی بنیادین و همه‌جایی و همه‌زمانی است و به مسائل و رنج‌هایی اساسی می‌پردازد که انسان در هر زمان و هر مکانی به آن‌ها دچار و با آن‌ها مواجه است. به همین دلیل با خواندن قصه‌های گردآمده در کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» عطار را نویسنده و شاعری هم‌عصر خود می‌یابیم که گویی از اکنون و امروز با ما سخن می‌گوید نه از قرن‌ها پیش.

مروری بر جلد اول کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان»
آن‌چه در جلد اول کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان»، با عنوان کامل «غصّۀ نان، اکسیر جان: برگزیدۀ بهترین قصه‌های عطار نیشابوری – آثار منظوم»، به مخاطبان ارائه شده است، شامل منتخبی از قصه‌هایی است که مهدی محبتی آن‌ها را از بین آثاری منظوم از عطار استخراج کرده است.
قصه‌های گردآمده در جلد اول کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان» از کتاب‌های «اسرارنامه»، الهی‌نامه»، «منطق‌الطیر» و «مصیبت‌نامه» عطار نیشابوری انتخاب شده‌اند.
چنانکه پیش‌تر اشاره شد، جلد اول کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» حاوی مقدمه‌ای از مهدی محبتی است که در آن، هم دربارۀ این کتاب و هم دربارۀ عطار و ویژگی‌های قصه‌های او و جایگاه ممتازش در قصۀ عرفانی توضیحاتی ارائه شده است.
محبتی در مقدمۀ کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» سعی کرده با نگاهی امروزی و با استفاده از مؤلفه‌ها و ایده‌های نقد ادبی مدرن به قصه‌های عطار بپردازد و تا جایی که در مجال مقدمۀ این کتاب می‌گنجیده، وجوه هنری و زیبایی‌شناختی و ساختاری این قصه‌ها را به ما معرفی کند.
مقدمۀ محبتی بر جلد اول کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» همچنین حاوی توضیحاتی مفید و خواندنی دربارۀ جایگاه ممتاز عطار در قصه‌گویی عرفانی است.
بعد از این مقدمه، گزیده‌ای را می‌خوانیم که مهدی محبتی از قصه‌های منظوم عطار در جلد نخست کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» فراهم آورده است.
قصه‌های منظوم گردآمده در جلد اول کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» با گزیده‌ای از قصه‌های کتاب «اسرارنامه» آغاز می‌شوند و با گزیده‌ای از قصه‌های کتاب «مصیبت‌نامه» به پایان می‌رسند.
در قصه‌های جلد اول کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» با دنیایی متنوع مواجهیم. عطار در این قصه‌ها، گاه به طنز و کنایه و گاه به جِد، ما را به تأمل در مفاهیمی بنیادین چون زندگی و مرگ و فقر و قناعت و قدرت و نظایر این‌ها فرامی‌خواند و همچنین تصویری از روح زمانه‌ای ویران و پرآشوب و مرگبار و پر از رنج و مصیبت و فاجعه به دست می‌دهد.
قصه‌های جلد اول کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» بیانگر شوری عرفانی و شعوری رندانه و باریک‌بین هستند. عطار در قصه‌های خود ما را به باریک شدن در ظرائف زندگی و آن‌چه در ورای ظاهر زندگی پنهان است دعوت می‌کند و نکاتی باریک‌تر از مو را درباب هستی و موقعیت انسان در هستی با ما در میان می‌گذارد.
قصه‌های جلد اول کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» ما را با خود به متن زندگی روزمره می‌برند و مضحکۀ زندگی را افشا می‌کنند و واقعیت را می‌شکافند و حماقت و جهل و قدرت و مکنت و حرص و طمع را ریشخند می‌کنند و عرصۀ جولان دیوانگان و مجانینی می‌شوند که حقیقت را به زبان جنون می‌گویند.
همچنین حین خواندن قصه‌های جلد اول کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» سر از جهانی وهمناک و غریب و هول‌انگیز درمی‌آوریم که در آن، سَرِ مُردگان سخن می‌گویند و حالِ مُرده‌ای بر جمجمه‌اش حک شده است.
کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان: برگزیدۀ بهترین قصه‌های عطار نیشابوری – آثار منظوم» در بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه منتشر شده است.

دربارۀ عطار نیشابوری
فریدالدین محمد بن ابراهیم نیشابوری، معروف به عطار نیشابوری، از عارفان و ادیبان به‌نامِ قرن ششم و هفتم هجری بود.
عطار، هم در نظم و هم در نثر سرآمد بود و آثارش حاوی ارزشمندترین نمونه‌های نظم و نثر فارسی هستند. او همچنین یکی از مهمترین چهره‌های عرفان ایرانی – اسلامی است.
کتاب «تذکره ‌الاولیاء» عطار، هم از این لحاظ که شرح زندگی و احوال و مقامات بسیاری از عارفان بزرگ و برجسته و مهم را دربرمی‌گیرد و هم از لحاظ نثر هنرمندانه‌اش، منبعی ارزشمند در تاریخ ادبیات عرفانی و نیز تاریخ نثر فارسی است.
عطار، قصه‌گو و تمثیل‌پردازی چیره‌دست و همچنین طنزپردازی رند و نکته‌سنج بود. طنز او، که نمونه‌هایی هنرمندانه از آن را در جای‌جایِ آثار منظومش می‌توان دید، طنزی نقادانه است که ناسازی جهان را می‌نمایاند و صاحبان قدرت و ثروت را دست می‌اندازد. عطار در قصه‌هایش دیوانگان رند را به صحنه می‌آورد تا با زبان گزنده‌ و طعنه‌زنشان حقایقی ناگفتنی را برملا کنند و نابسامانی‌های جامعه‌ای بحرانی و گرفتار ویرانی و مرگ را عیان سازند.
عطار در روزگاری بحرانی از تاریخ ایران زیست؛ روزگاری که مرگ و ویرانی بر زادگاه او، نیشابور، سایه انداخته بود. مرگ‌اندیشی‌ای که در آثار عطار جلوه‌ می‌کند ریشه در همین تجربۀ هولناک دارد. عطار در طول زندگی‌اش، هم هجوم غزها به نیشابور و ویرانی نیشابور به دست آن‌ها را دید و هم بعدها شاهد هجوم مغول‌ها به آن‌جا بود و خودش نیز سرانجام به دست مغول‌ها کشته شد.
از عطار، جز «تذکره ‌الاولیاء» که به نثر نوشته شده و به آن اشاره شد، آثار منظوم فراوانی هم، در قالب غزل و قصیده و مثنوی و رباعی، به‌ جا مانده است. از آثار منظوم او می‌توان به «دیوان قصاید و غزلیات»، «منطق‌الطیر»، «مختارنامه» و «اسرارنامه» اشاره کرد.

دربارۀ مهدی محبتی، گردآورندۀ کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان»
دکتر مهدی محبتی، متولد 1344، پژوهشگر ادبیات فارسی و مؤلف ایرانی است. محبتی دارای لیسانس و فوق لیسانس زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه فردوسی مشهد و دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران است. او مؤلف آثار متعددی در حوزۀ ادبیات است که بعضی از آن‌ها عبارتند از: «قرن‌های بی‌زمان: درآمدی تحلیلی – معرفت‌شناختی بر منطق‌الطیر عطار»، «در جدال با خویشتن: نگاهی دیگر به احوال و اقوال شمس تبریزی همراه با برگزیدۀ مقالات شمس»، «فارسی عمومی، با نگاهی تازه به ادبیات و متون ادبی»، «از معنا تا صورت» و «آینه‌های خندان».
کتاب «از معنا تا صورت» او در جایزۀ جلال‌آل‌احمد و کتاب سال ایران، به‌عنوان کتاب شایستۀ تقدیر معرفی شده است.
تصحیح کتاب «الرساله‌ القشیریه» و ترجمۀ کتاب «ابن فارض: زندگی، شخصیت و شعر» از دیگر آثار مهدی محبتی هستند.
محبتی همچنین تدریس در دانشگاه زنجان را در کارنامۀ کاری خود دارد و مدتی هم مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه زنجان بوده است. عضویت در هیئت‌تحریریۀ مجلۀ علمی – پژوهشی زبان و ادبیات فارسی و مدیریت گروه زبان و ادبیات فارسی دانشنامۀ جهان اسلام از دیگر سوابق اجرایی دکتر مهدی محبتی هستند.