غصه نان، اکسیر جان: آثار منثور تذکره الاولیاء

کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان: برگزیدۀ بهترین قصه‌های عطار نیشابوری – آثار منثور (تذکره ‌الاولیاء)» به‌کوشش مهدی محبتی
سیری در دنیای عارفانه و منظومۀ فکری عطار نیشابوری از مسیر قصه‌ها و حکایت‌های عرفانی و تمثیلی او. مهدی محبتی در کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان»، که در دو مجلد به نام‌های «غصّۀ نان، اکسیر جان: برگزیدۀ بهترین قصه‌های عطار نیشابوری – آثار منظوم» و «غصّۀ نان، اکسیر جان: برگزیدۀ بهترین قصه‌های عطار نیشابوری – آثار منثور (تذکره ‌الاولیاء)» منتشر شده، با استخراج بخش‌هایی از آثار عطار که در آن‌ها قصه و حکایتی نقل شده است و گردآوری منتخبی از بهترین این قصه‌ها و حکایت‌ها در این کتاب و افزودن مقدمه و تعلیقاتی بر آن‌ها، هم لذت خواندن قصه‌هایی شیرین و خواندنی از ادبیات کهن فارسی را به ما می‌چشاند و هم فشرده‌ای از دنیای فکری یکی از مهم‌ترین و پرآوازه‌ترین عرفا و اندیشمندان ایرانی را به ما می‌شناساند.
کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان» همچنین امکانی است برای ارتباط مخاطبان امروزی با بخشی از میراث ادبیات کلاسیک فارسی و آشنایی با این میراث.
کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان» برای داستان‌نویسان نیز کتابی مفید است و منبعی است که شمه‌ای از پیشینۀ ادبیات روایی و مبتنی بر قصه‌گویی و حکایت‌پردازی را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد و ایده‌هایی برای قصه‌پردازی به آن‌ها ارائه می‌کند.
مهدی محبتی در مقدمه‌ای که بر کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» نوشته و در آغاز جلد اول این کتاب دوجلدی منتشر کرده است، ضمن اینکه از عطار به‌عنوان «پدر قصه‌گویی عرفانی» یاد می‌کند و وجوه تفاوت و تمایز شیوۀ قصه‌پردازی او را با سنایی، که پیش از عطار در آثار منظوم عرفانی‌اش از قصه و حکایت‌پردازی استفاده کرده، مقایسه می‌کند، شمه‌هایی از هنر قصه‌پردازی عطار را نیز شرح می‌دهد و تأکید می‌کند که قصه‌های عطار را نباید صرفاً به‌منزلۀ قالبی برای بیان معنا دید و باید به وجوه هنری و فنّی و ساختاری این قصه‌ها توجه کرد چرا که قصه برای عطار وسیله‌ای صرف برای بیان معنا نبوده است.
نکتۀ مهم دیگری که باز در مقدمۀ مهدی محبتی بر کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» در مورد قصه‌های عطار به آن اشاره شده، این است که «عطار در این قصه‌ها به طیف وسیعی از مسائل فکری، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، روحی و روانی می‌پردازد که در کمتر جایی از پهنۀ بزرگ ادب فارسی می‌توان آن‌ها را دید یا نشانی از آن‌ها جست؛ آن‌هم به شکل و شمایلی این‌گونه دلنشین و هنرمندانه که هم لذت برد، هم دگرگون شد و هم در خاطر نگه داشت.»
بنابراین با خواندن قصه‌هایی که از عطار در کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» گردآمده، هم می‌توان از قصه‌گویی ماهرانۀ عطار لذت برد و از شیوۀ روایت‌پردازی او آموخت و هم تصویری از روح زمانه‌ای که عطار در آن می‌زیسته و اوضاع فرهنگی و اجتماعی و سیاسی آن دوران و احوال روحی و روانی مردم آن روزگار به دست آورد.
عطار همچنین، همچون همۀ نویسندگان و شاعران بزرگ کلاسیک، نه‌فقط بیانگر مسائل عصر خویش، که روایتگر مسائل و رنج‌ها و مصائب و دغدغه‌هایی بنیادین و همه‌جایی و همه‌زمانی است و به مسائل و رنج‌هایی اساسی می‌پردازد که انسان در هر زمان و هر مکانی به آن‌ها دچار و با آن‌ها مواجه است. به همین دلیل با خواندن قصه‌های گردآمده در کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» عطار را نویسنده و شاعری هم‌عصر خود می‌یابیم که گویی از اکنون و امروز با ما سخن می‌گوید نه از قرن‌ها پیش.

مروری بر جلد دوم کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان»
آن‌چه مهدی محبتی در جلد دوم کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان»، با عنوان کامل «غصۀ نان، اکسیر جان: برگزیدۀ بهترین قصه‌های عطار نیشابوری – آثار منثور (تذکره ‌الاولیاء)»، به مخاطبان ارائه داده، شامل منتخبی از قصه‌هایی است که او آن‌ها را از کتاب «تذکره الاولیاء» عطار استخراج کرده است.
محبتی، که در جلد اول کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» به‌سراغ آثاری منظوم از عطار رفته بود و منتخبی از قصه‌های منظوم عطار را از دل آن آثار بیرون کشیده و در قالب یک کتاب ارائه داده بود، در جلد دوم این کتاب، منتخبی از قصه‌های منثور عطار را فراهم آورده است.
کتاب «تذکره الاولیاء» از آثار مشهور عطار و نیز اثری بسیار مهم در ادبیات عرفانی و تاریخ نثر فارسی است. عطار در کتاب «تذکره الاولیاء» مجموعه‌ای شامل شرح زندگی و سلوک عارفان بزرگ و صاحب‌نام و دارای اهمیت در تاریخ عرفان و حکایت‌هایی از کرامات آنان را فراهم آورده و سخنانی از آن‌ها را نقل کرده است.
در قصه‌های جلد دوم کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» منتخبی از بخش‌هایی از کتاب «تذکره الاولیاء» ارائه شده که ناقل قصه‌ای و حکایتی هستند.
محبتی برای هر یک از قصه‌های منثوری که از عطار در جلد دوم کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» آورده است، برحسب موضوع و حال‌وهوا و نکتۀ کلیدی آن قصه، عنوانی انتخاب کرده است.
بعضی از این قصه‌ها بسیار کوتاه و موجز هستند و از دو یا چند سطر فراتر نمی‌روند و بعضی قصه‌ها هم بلند هستند.
در قصه‌های منثور گردآمده در جلد دوم کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان»، مانند قصه‌های منظوم جلد اول این کتاب، با عطارِ طنزاندیش و مرگ‌اندیش مواجهیم و با جهانی ویران و بی‌اعتبار که بر آن نمی‌توان تکیه کرد و به آن اعتمادی نیست.
فقر، قناعت، توکل، گناه، تواضع، بی‌اعتنایی به مال و جاه و بی‌اعتنایی به صاحبان قدرت و ثروت، شادی و غم، بی‌اعتباری زندگی و دل نبستن به آن و مرگ از مفاهیمی هستند که در قصه‌هایی از کتاب «تذکره الاولیاء» که آن‌ها را در جلد دوم کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» می‌خوانید، مطرح شده‌اند.
قصه‌های جلد دوم کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» ما را به عوالم غریب عارفان می‌برند؛ عوالمی که گاه به خواب می‌ماند و ادبیات سوررئال و رئالیسم جادویی را تداعی می‌کند. این قصه‌ها، به‌لحاظ موقعیت‌هایی که در آن‌ها هست، دربردارندۀ پیشنهادهایی برای نویسندگان امروز هستند و ایده‌هایی ناب برای قصه‌نویسی در آن‌ها نهفته است.
همچنین آن‌چه از کتاب «تذکره الاولیاء» انتخاب و در جلد دوم کتاب «غصۀ نان، اکسیر جان» آمده است، نمونه‌ای درخشان از نثر کلاسیک فارسی است که می‌تواند دایرۀ واژگان نویسندگان را وسعت دهد و باعث غنای نثر آن‌ها بشود. این نثر همچنین آهنگ و رنگی شعرگونه دارد و از این لحاظ، شاعران معاصر نیز می‌توانند از آن بیاموزند و زبان شعر خود را با آن غنی کنند.
کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان: برگزیدۀ بهترین قصه‌های عطار نیشابوری – آثار منثور (تذکره ‌الاولیاء)» در بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه منتشر شده است.

دربارۀ عطار نیشابوری
فریدالدین محمد بن ابراهیم نیشابوری، معروف به عطار نیشابوری، از عارفان و ادیبان به‌نامِ قرن ششم و هفتم هجری بود.
عطار، هم در نظم و هم در نثر سرآمد بود و آثارش حاوی ارزشمندترین نمونه‌های نظم و نثر فارسی هستند. او همچنین یکی از مهمترین چهره‌های عرفان ایرانی – اسلامی است.
عطار، قصه‌گو و تمثیل‌پردازی چیره‌دست و همچنین طنزپردازی رند و نکته‌سنج بود. طنز او، که نمونه‌هایی هنرمندانه از آن را در جای‌جایِ آثار منظومش و نیز در کتاب «تذکره الاولیاء» می‌توان دید، طنزی نقادانه است که ناسازی جهان را می‌نمایاند و صاحبان قدرت و ثروت را دست می‌اندازد. عطار در قصه‌هایش دیوانگان رند را به صحنه می‌آورد تا با زبان گزنده‌ و طعنه‌زنشان حقایقی ناگفتنی را برملا کنند و نابسامانی‌های جامعه‌ای بحرانی و گرفتار ویرانی و مرگ را عیان سازند.
عطار در روزگاری بحرانی از تاریخ ایران زیست؛ روزگاری که مرگ و ویرانی بر زادگاه او، نیشابور، سایه انداخته بود. مرگ‌اندیشی‌ای که در آثار عطار جلوه‌ می‌کند ریشه در همین تجربۀ هولناک دارد. عطار در طول زندگی‌اش، هم هجوم غزها به نیشابور و ویرانی نیشابور به دست آن‌ها را دید و هم بعدها شاهد هجوم مغول‌ها به آن‌جا بود و خودش نیز سرانجام به دست مغول‌ها کشته شد.
از عطار نیشابوری، جز «تذکره ‌الاولیاء» که به نثر نوشته شده و از آن سخن رفت، آثار منظوم فراوانی هم، در قالب غزل و قصیده و مثنوی و رباعی، به‌ جا مانده است. از آثار منظوم او می‌توان به «دیوان قصاید و غزلیات»، «منطق‌الطیر»، «مختارنامه» و «اسرارنامه» اشاره کرد.

دربارۀ مهدی محبتی، گردآورندۀ کتاب «غصّۀ نان، اکسیر جان»
دکتر مهدی محبتی، متولد 1344، پژوهشگر ادبیات فارسی و مؤلف ایرانی است. محبتی دارای لیسانس و فوق لیسانس زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه فردوسی مشهد و دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران است. او مؤلف آثار متعددی در حوزۀ ادبیات است که بعضی از آن‌ها عبارتند از: «قرن‌های بی‌زمان: درآمدی تحلیلی – معرفت‌شناختی بر منطق‌الطیر عطار»، «در جدال با خویشتن: نگاهی دیگر به احوال و اقوال شمس تبریزی همراه با برگزیدۀ مقالات شمس»، «فارسی عمومی، با نگاهی تازه به ادبیات و متون ادبی»، «از معنا تا صورت» و «آینه‌های خندان».
کتاب «از معنا تا صورت» او در جایزۀ جلال‌آل‌احمد و کتاب سال ایران، به‌عنوان کتاب شایستۀ تقدیر معرفی شده است.
تصحیح کتاب «الرساله‌ القشیریه» و ترجمۀ کتاب «ابن فارض: زندگی، شخصیت و شعر» از دیگر آثار مهدی محبتی هستند.
محبتی همچنین تدریس در دانشگاه زنجان را در کارنامۀ کاری خود دارد و مدتی هم مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی این دانشگاه بوده است. عضویت در هیئت‌تحریریۀ مجلۀ علمی – پژوهشی زبان و ادبیات فارسی و مدیریت گروه زبان و ادبیات فارسی دانشنامۀ جهان اسلام از دیگر سوابق اجرایی دکتر مهدی محبتی هستند.