مجموعه تاریخ ایران زمین 4: ساسانیان فرمانروایان ایرانشهر

کتاب «ساسانیان: فرمانروایان ایرانشهر» چهارمین مجلد از مجموعه‌ی تاریخ ایران زمین است که با قلم محسن جعفری و توسط انتشارات ققنوس روانه‌ی بازار نشر گردیده است. امپراطوری عظیم ساسانیان بی‌شک یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین دودمان‌های پادشاهی در تاریخ این سرزمین است. اگر به تاریخ ایران علاقه دارید بی‌شک این کتاب برای شما مناسب است چرا که با بیانی روان و مختصر تاریخ ساسانیان را از 226-651 بررسی قرار داده است.

مروری بر کتاب «ساسانیان: فرمانروایان ایرانشهر» نوشته‌ی محسن جعفری
اگر واژه «ایرانشهر» به گوشتان خورده باشد، بد نیست بدانید این واژه اولین بار توسط ساسانیان استفاده شد که معنای آن کشور آریایی‌هاست. ساسانیان نخستین کسانی بودند که از این واژه به شکل رسمی استفاده کردند و پیرامون آن هویتی جدید پدید آوردند. ایرانیان اولین هویت سیاسی-فرهنگی خود را مرهون این دودمان عظیم هستند.
در سده‌ی دوم میلادی اردشیر فرزند ساسان، که خود را از تبار داریوش سوم هخامنشی می‌دانست طی نزاعی شخصی از دربار اشکانیان گریخت و پس از مدتی علیه آن‌ها دست به شورش زد. اسناد و اطلاعاتی دیگر وجود دارند که روایت دیگری ارائه می‌کنند. طبق روایت دوم، هنگامی که اردشیر هفت سال داشت به دژ دارابگرد فرستاده شد تا در آن‌جا تعلیم ببیند. او در آن‌جا به مقام «ارگبدی» رسید اما به این مقام بسنده نکرد و چند شاه محلی پارس را شکست داد. سپس به پدرش پیام داد تا پادشاه بازرنگی شهر استخر را از میان بردارد و او نیز چنین کرد. تاریخ دقیق این رویدادها بر ما روشن نیست اما حدود 205 یا 206 میلادی تاریخی است که بر سر آن اجماع بیشتری وجود دارد. در واقع کم و کیف این برهه از زندگی اردشیر بر ما روشن نیست و اطراف آن را قصه‌ها و افسانه‌های زیادی در برگرفته است. اما خوشبختانه بر خلاف دوره اشکانیان، از این دوره اسناد قابل توجهی در دسترس اشت. به هر ترتیب اردشیر تمام سرزمین پارس را تحت حکومت خود درآورده بود و قصد گسترش قلمرویش را داشت. به نظر می‌رسد ساختار غیرمتمرکز شاهان اشکانی ستمی علیه این سرزمین بود که از اسکندر به‌جا مانده بود و هدفش این بود که شاهان اشکانی هرگز تحت حکومتی یکپارچه نتوانند قدرت و شکوه سابق را به دست آورند. به همین دلیل بود که اولین هدف اردشیر از بین بردن شاهان محلی بود که بنا بر منابع موجود 240 نفر بوده‌اند. اردوان چهارم که از خطر ساسانیان آگاه شده بود، خود با لشگری عظیم در دشت هرمزگان به نبرد اردشیر شتافت اما در پایان این جنگ عظیم و خونین اردشیر پیروز میدان بود. با این پیروزی بزرگ، اردشیر بزرگ‌ترین گام برای بنا گذاشتن سلسه‌ای جدید را برداشت. طی دو سال اردشیر تمام شاهان را مطیع خود کرد و طی چند جنگ باقیمانده نیروهای اشکانیان را از بین برد و در نهایت در سال 226 میلادی وارد تیسفون شد تا رسماً «شاهنشاه ایران» شود و حیات امپراطوری ساسانس را اعلام کند. اردشیر تا سال 230 میلادی توانست دولتی یکپارچه را تشکیل دهد و بیشتر سرزمین‌های ایرانی از خراسان تا سوریه را فرمانبردار خود کند. این رویداد موجب نگرانی کارداران رومی در سوریه و میانرودان شد و آنان هراسان گزارش‌هایی به امپرطور روم فرستادند تا او را از خطر اردشیر آگاه کنند.
ساسانیان نقش به‌سزایی در گسترش فرهنگ و هنر ایران داشته‌اند. آن‌ها برای اولین بار مفهوم سیاسی ایرانشهر را ابداع کردند که با اندکی تغییر همچنان نام این سرزمین مرهون آن است. ساسانیان دین زرتشتی را به صورت رسمی برگزیدند و موبدان زرتشتی در این دوره از قدرت بسیار زیادی برخوردار بودند هر چند همین عامل بعدها به یکی اساسی‌ترین عوامل سقوط این دودمان بدل شد و موبدان زرتشتی مردم را مورد ستم‌های فراوانی قرار دادند. با این همه ما همچنان وامدار فرهنگ و تمدن ساسانیان هستیم. زبان فارسی را از همین دوره به یادگار برده‌ایم، هنوز که هنوز است نوروز را جشن می‌گیریم و یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای ادبی تاریخ این سرزمین ـ شاهنامه ـ بر پایه خدای‌ نامک ساسانی سروده شده است.
معماری ساسانیان یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین دستاوردهای این دوره تاریخی است. فارغ از آثار با شکوهی که هنوز هم بخشی از آن‌ها به‌جا مانده، معماری ساسانیان نقش انتقالی بسیار مهمی دارد. ساسانیان با ابداع قوس و گنبد در معماری شهری یادگار ارزشمندی از خود به‌جا گذاشتند که بعدها در زمان حکومت مسلمانان توسط معماران ایرانی گسترش یافت و مرزهای ایران را درنوردید و در معماری اغلب کشورهای صاحب تمدن و فرهنگ استفاده شد. به دیگر سخن، معماری اسلامی ادامه و گسترش معماری پیشرفته ساسانیان است که در کمال تاسف آثار چندانی از آن به‌جا نمانده است.

بریده‌ای از کتاب «ساسانیان: فرمانروایان ایرانشهر»:
ساسانیان در مقایسه با هخامنشیان و اشکانیان ساختار سیاسی بسیار تمرکزگرا و یکپارچه‌ای داشتند. در نوک هرم قدرت جامعه‌ی ساسانی پادشاه قرار داشت که در اندیشه دینی ایران باستان دارای سرشتی ایزدی بود. سنگ‌نوشته‌های باقیمانده از شاهان ساسانی نشان می‌دهد آن‌ها آشکارا خود را مزدا پرستانی از تبار ایزدان می‌دانستند.
چنان‌که خواندید اردشیر بابکان از پادشاهی سست و پرکشمکش اشکانیان بیزار بود و با سختگیری بسیار کانون‌های پراکنده‌ی قدرت از جمله شاهان محلی را سرکوب کرد تا تمرکز قدرت در شخص پادشاه را به ویژگی شاهان ساسانی تبدیل کند. این ویژگی در دوران پادشاهان بزرگ ساسانی پابرجا ماند، ولی چنان که در فصل‌های پیش دیدیم هرگاه توان شاهان ساسانی کاهش می‌یافت بزرگان در پی کسب قدرت برمی‌آمدند، بنابراین دامنه‌ی اختیارات شاهان ساسانی طی بیش از چهار سده فرمانروایی آنان یکنواخت نبود.
در جایگاه پایین‌تر از پادشاه، هفت دودمان بزرگ ایرانی قرار داشتند که با نام «واسپوهران» شناخته می‌شدند. نخستین دودمان بزرگ دودمان ساسانی بود و پس از آن دودمان‌های کارن پهلو، سورن پهلو، سپاهبد پهلو، سپندیاد، مهران و زیگ بودند. هر یک از این دودمان‌های بزرگ قلمرو ویژه‌ای نیز داشتند کارن‌ها در نهاوند، سورنها در سیستان، سپندیادها در پیرامون ری، و سپاهبدها در پیرامون گرگان زندگی می‌کردند. بیشتر سرداران جنگی و فرمانروایان بخش‌های گوناگون شاهنشاهی ساسانی از میان این دودمان‌ها برگزیده می‌شدند.

درباره‌ی محسن جعفری نویسنده و پدیدآورنده‌ی کتاب «ساسانیان: فرمانروایان ایرانشهر»
محسن جعفری نویسنده، جامعه‌شناس مسائل اجتماعی ایران و فارق‌التحصیل دانشگاه مازندران است. از جمله کتاب‌های او می‌توان به :داستان‌هایی از ادبیات کهن، نشر گوهر اندیشه؛ کتاب داستان‌های شاهنامه، انتشارات گوهر اندیشه و ساسانیان: فرمانروایان ایرانشهر، نشر ققنوس اشاره کرد.