طرح ها و نقش های ایرانی

کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی» تألیف محمدرضا ریاضی
گشتی در تاریخ ایران باستان از مسیرِ طرح و نقش و تصویر. کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی، از دوران پیش از تاریخ تا پایان دوره‌ی ساسانی» تألیف محمدرضا ریاضی، شناختنامه‌ای تصویری از تاریخ و فرهنگ و جامعه و جهان‌بینی ایران باستان و تصویری از زیست و ذهنیت مردم آن روزگار و روایتی از دوره‌ای طولانی از تاریخ شکل‌گیری و تحول و تکوین و تکامل هنر ایرانی است.
در کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی» مردمِ ادوارِ گوناگون ایران باستان، گویی به زبان تصویر با ما سخن می‌گویند و فرهنگ و باورها و جهان‌بینی و سبک زندگی خود را از طریق تصاویر و نقوش و طرح‌هایی که از خود به جا گذاشته‌اند به ما معرفی می‌کنند و توضیحاتی که در کنار این تصاویر و مرتبط با آن‌ها در کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی» آمده است، دانش تصویری ما را از تاریخ و هنر ایران باستان کامل‌تر می‌کند.
کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی» منبعی‌ست که هم هنرمندان و دیزاینرها را به کار می‌آید و به آن‌ها کمک می‌کند که در کارهای خلاقانۀ خود از عناصر بصری ایرانی کهن و هنر ایرانیان اعصار بسیار قدیم ایده بگیرند و آن‌ها را مدرن و امروزی کنند و هم اطلاعاتی ارزشمند دربارۀ تاریخ و هنر و فرهنگ و جامعۀ ایران باستان در اختیار پژوهشگران این عرصه می‌گذارد.

مروری بر کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی»
آن‌چه محمدرضا ریاضی در کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی» فراهم آورده است، منتخبی‌ست از طرح‌ها و نقش‌های ایرانی‌ای که از دوره‌های مختلف، از دورۀ پیش از تاریخ و عصر نوسنگی و مس‌سنگی تا دورۀ تاریخی ایران باستان، به جا مانده و به دست ما رسیده است.
نویسنده در کنار طرح‌ها و نقش‌هایی که در کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی» به نمایش گذاشته است، دربارۀ هر دوره‌ای که طرح‌های و نقش‌های هر بخش از این کتاب مرتبط با آن است توضیحاتی ارائه داده است تا مخاطبان کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی» بهتر بتوانند معنا و مفهوم طرح‌ها و نقش‌های منتشرشده در این کتاب را درک کنند و آن‌ها را در چشم‌اندازی تاریخی و فرهنگی و مردم‌شناختی و جامعه‌شناختی و جغرافیایی ببینند.
کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی» از مقدمه، پیش‌گفتار و شش فصل تشکیل شده است. فصل‌های شش‌گانۀ کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی» عبارتند از: «دوران پیش از تاریخ: نوسنگی و مس‌سنگی (3500 – 6000 پ‌م)»، «دوره‌ی آغاز نگارش و آغازایلامی (2700 – 3500 پ‌م)»، «طرح‌ها و نقش‌های دوره‌ی ایلام (550 – 2700 پ‌م)»، «دوره‌ی مفرغ در جنوب شرق ایران (حدود 1500 – 3500 پ‌م)»، «دوره‌ی آغاز تاریخی ایران: عصر آهن 1 و 2 (800 – 1450 پ‌م)» و «طرح‌ها و نقش‌های دوران تاریخی (657 م – 674 پ‌م)».
در بخشی از مقدمۀ کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی» می‌خوانید: «اگرچه شمار آثار یادمانی بزرگ (معماری) در ایران نسبت به تاریخ طولانی این سرزمین اندک‌اند، آثار فرهنگی کوچک منقول که از نظر هنری گیرا و ارزشمندند بسیارند. فراوانی خاک رس، ماسه، سنگ آهک، سنگ گچ، معادن مس، آهن، نقره، طلا و... در بیش‌تر نواحی ایران، در زمان‌های گوناگون سبب توسعه‌ی فنون سفالگری، فلزکاری، گچ‌بُری، آثار لعاب‌دار و... شده است. برای مثال، سفالگران پیش از تاریخ، طرح و نقش را در حکم رسانه‌ای برای بیان ایده‌ها و باورهای خود به کار می‌گرفتند و هدف آن‌ها صرفاً ارائه‌ی صورت مادی آن‌ها نبود.
اما کدام ویژگی موجب می‌شود طرح یا نقشی ایرانی دانسته شود. در این موارد پاسخ دشوار است. یادآوری این نکته لازم است که ویژگی‌هایی که ایرانی به شمار می‌آیند کم‌وبیش در فرهنگ‌های مجاور یا خویشاوند هم دیده می‌شوند. این ویژگی‌ها در دوره‌های پیش از تاریخ، آغازایلامی، ایلامی، دوره‌ی مفرغ، آهن و دوران تاریخی ایران دیده می‌شوند. مثلاً شکل و نقش سفالینه و پیکرک‌های بین‌النهرین، سوریه، آسیای مرکزی، آسیای صغیر و ایران چندان تفاوتی با هم ندارند، همین ویژگی‌ها در ظروف سفالی ایران، سوریه، مصر، بین‌النهرین، افغانستان تا آسیای مرکزی نیز به چشم می‌خورد. جز این‌که در ایران آفرینش و تنوع موضوعات و مضامین بیش‌تر بوده و تداوم سبک و شیوه‌ی معیّنی در دست‌آفریده‌ها دیده می‌شود. اما با آن‌که ایران از فرهنگ‌هایی که با آن‌ها تماس داشته آزادانه وام گرفته، این وام‌گیری هرگز تفکر، ذوق و سلیقه‌ی ایرانی را محدود نکرده و اصالت آن را از میان نبرده است. جنبه‌ی تزیینی ویژگیِ متمایز و برجسته‌ی طراحی و هنر ایرانی نسبت به نظام‌های طراحی سرزمین‌های پیرامونی است. وضوح، دقت، ظرافت، آرایش منظم و موزون، کاربرد و دقت استادانه در همه‌ی مراحل هنر ایرانی موهبتی طبیعی به نظر می‌آید، که بر اثر استعداد جان تازه‌ای می‌گیرد و توانایی در ابداع و آفریدن اشکال اصیل، گیرا و گویا مدام خود را تجدید می‌کند. در هنر ایرانی نوعی عشق برانگیزاننده، و حتی گزافه‌آمیز، برای پروراندن و شکوه بخشیدن به اشکال و پرهیز از دل‌گیری و تیرگی یا آشفتگی موج می‌زند. آن‌چه در ادوار هنر ایرانی رعایت شده است، علاقه به نمادها و نشانه‌ها به صورت ایما و اشاره است. پدیدآورندگان ایرانی آثار هنری غالباً گم‌نام‌اند. آن‌ها با فروتنی در جهت تازگی و ابداع آگاهانه تلاش کرده‌اند. زندگی‌شان جدا از زندگی توده‌ی مردم نبوده و هر فرد هنروری در قبال صنعت و کارش سخت متعهد بوده است. به همین خاطر گم‌نامی و فروتنی خصلت‌ اجتماعی و بارز طراحان ایرانی است. طرح‌ها و نقش‌های ایرانی را باید در چارچوب معیارهای اجتماعی هر بازه‌ی زمانی درک کرد و به زبان حال تعبیر و تفسیر کرد.»
کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی، از دوران پیش از تاریخ تا پایان دوره‌ی ساسانی» در نشر گیلگمش، ناشر کتاب‌های هنر خانوادۀ فرهنگی چشمه، منتشر شده است.

دربارۀ محمدرضا ریاضی، مؤلف کتاب «طرح‌ها و نقش‌های ایرانی»
محمدرضا ریاضی، متولد 1331، استاد دانشگاه، پژوهشگر و مورخ ایرانی است. او پژوهشگر و مورخ هنر و معماری ایران است. ریاضی کار در کتابخانۀ موزۀ ملی، بین سال‌های 1359 تا 1384، را نیز در کارنامۀ کاری خود دارد.
از آثار محمدرضا ریاضی می‌توان به کتاب «کاشی‌کاری قاجاری» اشاره کرد.