گولاگ

کتاب «گولاگ» اثر اَن اپلبوم
روایت تاریخ اردوگاه‌های کار اجباری موسوم به «گولاگ» در روسیۀ شوروی، از پیدایش تا زوال و فروپاشی. کتاب «گولاگ: روایت تاریخ»، با عنوان اصلی Gulag: A History، یک تحقیق تاریخی ریزبینانه دربارۀ یکی از مخوف‌ترین نمودهای دوران استیلای کمونیسم بر روسیه و خصوصاً عصر وحشت استالینی است.
اَن اپلبوم در کتاب «گولاگ» گزارشی تکان‌دهنده و ریزبینانه و پر از جزئیات از چندوچون و دلیل تشکیل اردوگاه‌های کار اجباری در روسیۀ شوروی، شیوۀ ظالمانه و خشن ادارۀ این اردوگاه‌ها، چگونگی زندگی و کار در آن‌ها و نیز زوال و فروپاشی اردوگاه‌های گولاگ ارائه می‌دهد.
متن اصلی کتاب «گولاگ» اولین بار در سال 2003 منتشر شد. ان اپلبوم به‌خاطر این کتاب جایزۀ پولیتزر سال 2004 را در بخش ادبیات غیرداستانی عمومی دریافت کرد.

مروری بر کتاب «گولاگ»
اردوگاه‌های کار اجباری شوروی، که توسط سازمان «گولاگ» اداره می‌شدند و به همین نام هم شناخته می‌شوند، بیش از هرچیز یادآور دوران مخوف تصفیه‌های استالینی هستند. گولاگ اما پیش از استالین و در زمان لنین پا گرفت. در کتاب «گولاگ» تاریخ این اردوگاه‌ها، از بدو تأسیس تا بدل‌شدن‌شان به سیستمی بس مخوف و عریض‌وطویل در عصر وحشت استالینی و افتادنشان در سراشیبی زوال پس از مرگ استالین و سرانجام برچیده‌شدن‌شان در دهۀ 80 میلادی، روایت شده است.
اَن اپلبوم در بخش عمده‌ای از کتاب «گولاگ» به شرح پُر درد زندگی اسیران گولاگ و روایت زندگی‌هایی می‌پردازد که در گولاگ تباه شدند. او به خاطرات و نوشته‌های زندانیان گولاگ، از جمله نوشته‌های الکساندر سولژنیتیسن که یکی از اولین کسانی بود که به افشاگری دربارۀ گولاگ پرداخت و کتاب سه‌جلدی «مجمع‌الجزایر گولاگ» را در این باره نوشت، رجوع می‌کند تا سیمایی هرچه زنده‌تر و دقیق‌تر و چندوجهی‌تر از گولاگ و سازوکار آن و زندگی و کار محکومان به کار اجباری و مصائبی که آن‌ها کشیدند ترسیم کند.
در کتاب «گولاگ» می‌خوانیم که محکومان طی چه رَوَندی دستگیر و به اردوگاه فرستاده می‌شدند و در اردوگاه چه می‌کردند و چگونه با آن‌ها رفتار می‌شد و شرایط اردوگاه به چه صورتی بود.
کتاب «گولاگ» تصویری از زیستن تحت سیطرۀ حاکمیت‌های ایدئولوژیک و توتالیتر است؛ تصویری دردناک و درعین‌حال روشنگر که نشان می‌دهد بهشتی که انقلابیون روسیه وعده‌اش را دادند عملاً به چه دوزخی بدل شد. کتاب «گولاگ» ما را با خود به متن این دوزخ و یکی از صریح‌ترین و وحشت‌انگیزترین نمودهای آن می‌برد و با استناد به اسناد گوناگون، از اسناد آرشیو شوروی گرفته تا روایت‌های محکومانی که خود گولاگ را تجربه کرده بودند، این دوزخ و زوایای گوناگونش را از نزدیک نشان‌مان می‌دهد و بر قعر تاریکی‌اش نور می‌تاباند و سرگذشت تشکیلات مخوف گولاگ و قربانیان آن را، از ابتدای تأسیس آن و زمینه‌های برپایی‌اش تا رشد هولناک و دست‌آخر انحلالش، نقل می‌کند و تاریخ گولاگ را به‌مثابۀ بخشی و نمودی از تاریخ پر از فساد و فلاکت و تاریکی حکومت شوروی و زندگی مشقت‌بار مردم تحت سیطرۀ آن حکومت پیش چشم ما می‌آورد.
کتاب «گولاگ» از مقدمه، سه بخش، مؤخره‌ و یک بخش ضمیمه تشکیل شده است.
بخش‌های سه‌گانۀ کتاب «گولاگ» عبارتند از: «خاستگاه گولاگ، 1917 – 1939»، «زندگی و کار در اردوگاه‌ها» و «سرآغاز و زوالِ مجتمع اردوگاهی – صنعتی، 1940 – 1986».
در بخشی از کتاب «گولاگ» می‌خوانید: «در واقع، گولاگ به تاریخ اتحاد شوروی، تاریخ روسی و تاریخ بین‌المللیِ زندان‌ها و تبعیدها و فضای فکریِ اروپای قاره‌ای در اواسط قرن بیستم وابسته است، چنان که این فضای فکری باعث پیدایش اردوگاه‌های کار اجباریِ نازی‌ها در آلمان هم شد.
هنگامی که می‌گویم "به تاریخ اتحاد شوروی وابسته است"، مُرادم مسئلۀ ویژه‌ای است: این‌که پیدایش گولاگ به شکل تکامل‌یافته‌اش همانند خشکی نبود که از دل دریا سر برآورده باشد، بلکه بازتابی از روند و فضای فکری کلی و همگانیِ جامعۀ پیرامونش بود. اگر اردوگاه‌ها کثیف و نگهبانان بی‌رحم بودند، اگر گروه‌های کاری شلخته و بی‌انضباط بودند، تا حدی به این دلیل بود که کثافت و آلودگی، بی‌رحمی، شلختگی و بی‌نظمی در زندگی مردم مناطق دیگر شوروی هم به وفور یافت می‌شدند. اگر زندگی در اردوگاه‌ها وحشتناک، تحمل‌ناپذیر و غیرانسانی بود، اگر میزان مرگ‌ومیر زیاد بود، که البته چندان عجیب نبود، زندگی در اتحاد شوروی هم در دوره‌های خاصی وحشتناک، تحمل‌ناپذیر و غیرانسانی بود و میزان مرگ‌ومیر در خارج از اردوگاه‌ها نیز به همان اندازه زیاد بود.
اتفاقی نیست که نخستین اردوگاه‌های شوروی بر اثر اولین پیامدهای انقلاب خونین، خشونت‌آمیز و آشفتۀ روسیه تأسیس شدند. به نظر عدۀ بسیاری، وحشتی که در روسیه پس از انقلاب در جامعه حاکم شده بود و جنگ داخلیِ بعد از آن به گونه‌ای بود که گویی چهرۀ مدنیت تا ابد خدشه‌دار شده است. ریچارد پایپسِ تاریخ‌نگار نوشته است: "حکم‌های اعدام مستبدانه و غیرمنطقی صادر می‌شدند. مردم بی‌دلیل تیرباران می‌شدند و همین‌طور بی‌دلیل و از روی تصمیمات بوالهوسانه نیز آزاد می‌شدند." از 1917 به بعد، مجموعه‌ای از ارزش‌های جامعه کاملاً دگرگون و دچار تعبیرات اشتباه شدند. ثروت و تجربه‌ای که طی عمری جمع‌آوری شده بودند حالا مشکلساز بودند. دزدی نامِ فریبنده و دلربای "ملی‌سازی" را به خودش گرفت. در تلاش و پیکار برای دستیابی به دیکتاتوریِ پرولتاریا (قدرتی که در دست طبقۀ کارگر و رنجبر بود) قتل و کشتار مقبول افتاده بود. در این حال‌وهوا، زندانی کردن هزاران نفر به دستور لنین، فقط به دلیل ثروت و دارایی‌های پیشین یا عناوین اشرافی‌شان، چندان هم غیرعادی و ناشایست نمی‌نمود.
در کنار آن، مرگ‌ومیر زیاد طی سال‌هایی خاص در اردوگاه‌ها نمایانگر اتفاقاتی بود که در سراسر کشور رخ می‌دادند. در اوایل دهۀ 1930 که قحطی و گرسنگی سراسر کشور را فراگرفته بود، مرگ‌ومیر هم در اردوگاه‌ها افزایش یافته بود. میزان مرگ‌ومیر طی جنگ جهانی دوم نیز افزایش یافت. حملۀ آلمان به اتحاد شوروی میلیون‌ها تن از نظامیان را به کام مرگ کشاند و در پی آن بیماری‌های همه‌گیر اسهال و تیفوس شیوع پیدا کردند و دوباره مردم داخل و خارجِ اردوگاه‌ها به قحطی و گرسنگی گرفتار آمدند. در زمستان 1941 – 1942 که یک‌وچهاردهم جمعیت گولاگ بر اثر قحطی و گرسنگی جان خود را از دست می‌دادند، شاید یک‌ میلیون شهروندِ لنینگراد که در محاصرۀ آلمان گرفتار شده بودند نیز از گرسنگی جان داده باشند. لیدیا گینزبرگ، وقایع‌نویس این محاصره، دربارۀ گرسنگیِ آن زمان نوشت: "وضعیت پایا و همیشگی... دایم حضور داشت و همواره حضورش پررنگ و ملموس بود... نومیدانه‌ترین و زجرآورترین لحظه طی غذا خوردن هنگامی بود که سیری حاصل نشده بود و غذا با سرعت وحشتناکی رو به پایان بود." خواننده متوجه خواهد شد که سخنان او به طرز عجیب و ترسناکی یادآور سخنان زندانیانِ پیشین است.
حقیقت این است که شهروندان لنینگراد در خانه جان دادند، در حالی که گولاگ زندگی‌ها را از هم گسسته بود، خانواده‌ها را ویران کرده بود، کودکان را از والدینشان جدا کرده بود و میلیون‌ها نفر را به زندگی در بیابان‌های برهوت و دورافتاده‌ای محکوم کرده بود که هزاران کیلومتر از خانواده‌شان فاصله داشتند.»

دربارۀ اَن اپلبوم، نویسندۀ کتاب «گولاگ»
اَن الیزابت اپلبوم (Anne Elizabeth Applebaum)، متولد 1964، روزنامه‌نگار و مورخ امریکایی است. اپلبوم تحصیلکرده دانشگاه ییل، مدرسۀ اقتصاد لندن و کالج سنت آنتونی دانشگاه آکسفورد است. او بیشتر به خاطر نوشته‌هایش درباره روسیۀ شوروی و کشورهای اقماری آن معروف است. از اپلبوم آثار فراوانی دربارۀ تاریخ کمونیسم و توسعۀ جامعۀ مدنی در اروپای مرکزی و شرقی منتشر شده است. او مدتی عضو هیئت تحریریۀ نشریۀ «واشینگتن پست» بوده است.
اَن اپلبوم، چنانکه پیش‌تر نیز اشاره شد، در سال 2004 به خاطر کتاب «گولاگ» برندۀ جایزۀ پولیتزر شده است. از دیگر آثار او می‌توان به کتاب‌های «قحطی سرخ: جنگ استالین در اوکراین» و «غروب دموکراسی: جذبۀ دلفریب اقتدارگرایی» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «گولاگ»
کتاب «گولاگ: روایت تاریخ» با ترجمه و مقدمۀ راحله اسدیان سرخی در نشر ثالث منتشر شده است.
راحله اسدیان سرخی، متولد 1363، مترجم ایرانی است. از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب «غروب دموکراسی: جذبۀ دلفریب اقتدارگرایی» اشاره کرد.