مالیه روح مشروطه است (نهادگرا) بازخوانی نقش مستشاران آمریکایی در اصلاح نظام مالی ایران

کتاب «مالیه روح مشروطه است: بازخوانی نقش مستشاران آمریکایی در اصلاح نظام مالی ایران» نوشتۀ میکائیل عظیمی
ریشه‌یابی مشکلات و مسائل نظام بودجه و مالیۀ عمومی در ایران از طریق بررسی و ارزیابی سه تجربۀ تاریخی در این زمینه. میکائیل عظیمی در کتاب «مالیه روح مشروطه است: بازخوانی نقش مستشاران آمریکایی در اصلاح نظام مالی ایران» اقدامات دو مستشار آمریکایی برای پی‌ریزی و قاعده‌مند کردن مالیۀ عمومی ایران در عصر مشروطه و دوران پهلوی اول و بخشی از دوران پهلوی دوم و نوع مواجهۀ ایرانیان با این اقدامات را مورد بررسی قرار داده است تا ریشۀ مشکلات اساسی‌ای را که تأثیرشان همچنان بر سیستم مالیۀ عمومی ایران برجا مانده است پیدا کند و نشان دهد.
کتاب «مالیه روح مشروطه است» یک تاریخ اقتصادیِ مبتنی بر اقتصاد سیاسی است که در آن نظام مالیۀ ایران در چشم‌اندازی تاریخی و با محوریت نقش دو مستشار آمریکایی در اصلاح نظام مالی ایران و نوع برخورد با آن‌ها و سنگ‌اندازی‌ها بر سر راه تلاش‌های اولیه برای اصلاح نظام مالیۀ عمومی در ایران بررسی شده است.
میکائیل عظیمی در کتاب «مالیه روح مشروطه است» برنامه‌های اقتصادی مورگان شوستر در ایرانِ عصر مشروطه و نیز برنامه‌های اقتصادی میلسپو در دوران پهلوی اول و پهلوی دوم در زمینۀ بودجه‌ریزی و اصلاح نظام مالی را بررسی و تحلیل و ارزیابی کرده است.
کتاب «مالیه روح مشروطه است» کتابی است که در آن، با نور تاباندن به تاریخ اقتصادی گذشته و بررسی چندوچون سرآغازهای تلاش برای به‌ قاعده کردن مالیۀ عمومی در ایران، امکانی فراهم آمده است برای اینکه مسائلی را که امروزه در حوزه مالیۀ عمومی با آن‌ها مواجهیم در چشم‌اندازی تاریخی درک کنیم و از این طریق به درکی روشن‌تر از این مسائل دست یابیم و از گذشته و تاریخ برای حلّ مسائل اکنون درس بگیریم و اشتباهات گذشته را تکرار نکنیم.

مروری بر کتاب «مالیه روح مشروطه است»
کتاب «مالیه روح مشروطه است»، چنانکه میکائیل عظیمی در مقدمۀ این کتاب توضیح داده است، «بر تجربۀ اصلاح نظام بودجه‌ریزی به دست شوستر (یک دوره) و میلسپو (دو دوره) تمرکز دارد.» در این کتاب از زمینه‌های ورود این دو مستشار آمریکایی به ایران، اقدامات و برنامه‌هایشان و نتیجۀ این اقدامات و برنامه‌ها و نیز مشکلات و موانع پیشِ روی آن‌ها سخن رفته و به آنچه خود شوستر و میلسپو از تجربه‌هایشان در ایران نوشته‌اند نیز ارجاع داده شده است.
کتاب «مالیه روح مشروطه است» از مقدمه و هشت بخش تشکیل شده که عبارتند از: «مالیه روح مشروطه است»، «ایران از چشم شوستر»، «ایران از چشم میلسپو»، «آنچه دو مستشار از ایران دریافتند»، «درماندگی نظام مالیه در پرداخت حقوق»، «کاوش مستشاری در مالیۀ عمومی»، «مالیه در قاب آمار و توصیف» و «نقدها و پندها».
در بخشی از کتاب «مالیه روح مشروطه است» می‌خوانید: «صنیع‌الدوله زمانی که ترور شد وزیر مالیه بود و دست در کار تدوین بودجه‌ای داشت که برای نخستین بار به شیوه‌ای نو و با تکیه بر اصول قانون اساسی مشروطه تهیه شده بود؛ بودجه‌ای که نه‌تنها در قالب و شکل "نوین" به شمار می‌رفت، که استقرار آرمان مشروطه در "به قاعده و به نظم کشیدن سلطنت مطلقه" را متجلی می‌کرد. این‌گونه است که در ایران، "بودجه‌ریزی" در قامت نوین خود با قتل و ترور آغاز می‌شود و پیراهن خون‌آلود صنیع‌الدوله پرچمی است در آغازین گام بودجه‌ریزی که به ندایی بلند فریاد می‌زند: به رسمیت شناختن حقوق شهروندان بر منابع عمومی و به قاعده درآوردن فرایندهای مالی و در یک کلام، تلاش برای پیوند زدن مالیۀ عمومی به آبادانی کشور، با مخالفت‌هایی در سطح ترور و خون‌ریزی مواجه است!
درست است که در تجربۀ تاریخی ایران، تدوین بودجه، به عنوان یکی از عالی‌ترین مظاهر مشروط شدن قدرت مطلقه، با تن خون‌آلود وزیر مالیه آغاز شد، اما این ترور نخستین مقاومت در برابر به انتظام کشیدن مالیۀ عمومی نبود. حافظۀ تاریخی ایرانیان روزهایی را به یاد دارد که "سیصد نفر از [زنان]، از خانه و حرمسراهای محصور با افروختگی بشره که از عزم ثابتشان خبر می‌داد، بیرون آمده در حالتی که در چادرهای سیاه و نقاب‌های مشبک سفید، مستور بوده و حرکت نظامی می‌نمودند و بسیاری از ایشان در زیر لباس یا آستین‌های خود طپانچه‌ها پنهان داشتند، یک‌سره به مجلس رفته و در آن‌جا جمع شده و از رئیس مجلس خواهش نمودند که تمام آن‌ها را اجازه دخول دهد. رئیس مجلس به ملاقات نمایندگان ایشان راضی شده، [زنان] در اطاق ملاقات با رئیس مقابله کرده و طرف مذاکره شدند. با این خیال که مبادا خود یا همراهانش مطلب و مقصودشان را درست ملتفت نشوند، آن هیئتِ مادران و زوجات و دختران محجوب ایرانی، طپانچه‌های خود را برای تهدید نمایش داده و نقاب‌ها را پاره کرده و دور انداخته و اراده و عزم آخری خود را اظهار و اعتراف کردند که اگر وکلای مجلس در انجام فرائض خود و محافظت و برقرار داشتن شرف ملت ایران تردید نمایند، مردان و فرزندان و خودمان را کشته و اجسادمان را همین‌جا می‌اندازیم". چنین اقدام شجاعانه و شگفت‌آوری، در واکنش به اولتیماتوم روسیه بود. در زمستان سال 1290 (کم‌تر از پنج سال پس از پیروزی انقلاب مشروطه)، روسیه، همسایۀ شمالی آن روزهای ایران، به دولت ایران اخطار رسمی (اولتیماتوم) داده بود که اگر خواستۀ آن‌ها اجابت نشود، نیروهای نظامی روسیه که پس از گذر از رود ارس و تاراج و کشتار مردمان شهر مهم تبریز تا قزوین آمده و در آستانه ورود به پایتخت بودند، وارد تهران خواهند شد و دولت را ساقط خواهند کرد! و همۀ این تهدیدهای برآمده از لوله‌های توپ و تفنگ، برای "اخراج یک مستشار مالی" بود: مورگان شوستر.»
کتاب «مالیه روح مشروطه است: بازخوانی نقش مستشاران آمریکایی در اصلاح نظام مالی ایران» در نشر نهادگرا منتشر شده است.

درباره میکائیل عظیمی، نویسنده کتاب «مالیه روح مشروطه است»
دکتر میکائیل عظیمی، متولد 1354، پژوهشگر حوزه اقتصاد و مترجم ایرانی است. کتاب «میر نامیرا: زمانه و کارنامه استاد میرمصطفی عالی‌نسب» اثر تألیفی دیگر اوست. عظیمی همچنین کتاب‌هایی را در حوزه اقتصاد ترجمه کرده است که از آن جمله می‌توان به کتاب «برنامه‌ریزی و توسعه در ایران» اشاره کرد.