انکشاف فرنگ پدیدارشناسی تاریخ اندیشه ی جدید ایران

کتاب «انکشاف فرنگ» نوشته‌ی فرامرز معتمد دزفولی، حاصل کوشش‌های نگارنده طی یک دهه است که پیش‌تر در زمستان 1397 در هیئت رساله‌ی دکترا از آن دفاع کرده است و اکنون این کتاب توسط انتشارات نگاه معاصر روانه‌ی بازار نشر شده است.

مروری بر کتاب «انکشاف فرنگ» » نوشته‌ی فرامرز معتمد دزفولی
کتاب «انکشاف فرنگ» تاریخ اندیشه‌ی جدید ایرانی بین سال‌های 1185 تا 1285 را مورد بررسی قرار می‌دهد. تاریخ اندیشه‌ی جدید ایرانی با التفات به غیر و فرنگ آغاز شد و شرایطی را رقم زد که کم‌کم به گسست از تاریخ اندیشه‌ی قدیم منجر گردید. سفرنامه‌های ایرانیان محمل و بستر چنین آغاز و گسستی بودند. گسست و شکاف میان تفکر قدیم و تفکر جدید ایرانی و آغاز و پا در راه نهادن در بستر جهان نو.
برای شناخت این عصر و زمانه‌ی یکتا که نقطه‌ی عطفی در تاریخ اندیشه‌ی ایرانی است، می‌طلبد تا آشنایی از منطق آنچه در عصر روشنگری در اروپا اتفاق افتاد به‌دست آوریم؛ چرا که بدون شناخت این تاریخ و نحوه‌ی تحول فکری و افق‌گشایی جدیدی که در ذهنیت انسان غربی رخ داد و لاجرم شرایط امکان گذار او را از جهان قدیم به جهان جدید و مدرن رقم زد، هرگز نمی‌توانیم راه به شناخت آنچه توسط منورالفکران ایرانی شکل گرفت، بریم. در این‌که منورالفکران نقش به‌سزایی در تحول اندیشه و نخستین آشنایی ایرانیان با فرهنگ و اندیشه غربی داشتند اکنون شک و تردیدی نیست اما این‌که مشروطیت و تحولات آن حاصل مفهوم‌پردازی‌های نظری و ظرفیت‌سازی‌های جدید و بدیع در زبان و ذهنیت فارسی و ایرانیان است و به طور قاطع نسب از عصر روشنگری اروپا می‌برد و می‌توان آنچه در این دوره اتفاق افتاد را «روشنگری ایرانی» نامید، مدعای این دفتر است. روشنگری ایرانی الگوبرداری خلاقانه و برساخته‌ی آگاهانه و هم شاید خواب‌گردانه‌ی آن کنشگران و اندیشمندان در بزنگاه تاریخی خود از آن دوره‌ی تعیین‌کننده و بس مهم بود. دوره‌ای که تمدن بشری را تحت تأثیر خود قرار داد و رنگ و بوی خویش را بر تمامی فرهنگ‌ها و ملل و جوامع نشاند.
برای همین و متأثر از تاریخ جدید و تحولات جوامع مدرن، اکنون می‌توان اندیشه‌ی جدید ایران را به لحاظ تحلیلی به دوره‌های تاریخی و اندیشگی تقسیم کرد. این تاریخ به شش دوره‌ی گفتمانی تقسیم می‌شود. هر دوره‌ی معرفتی برساخته شده از کنشگران آن دوره و سرمشق عصری آن است. این دوره‌های شش گانه عبارتنداز: 1: سفرنامه‌نویسان و نخستین رویارویی ایرانیان با غرب 2: منورالفکران و عصر روشنگری ایرانی 3: مشروطه‌خواهان و عصر قانون 4: متجددین و عصر دولت‌سازی 5: روشنفکران و عصر انقلاب 6: متفکران و عصر پساانقلاب. این دوره‌ها از آغاز آشنایی ایرانیان با غرب و رویارویی‌های مسافران فرنگ با آن سرزمین در درون گزارش‌ها و سفرنامه‌ها شروع می‌شوند و به شرایط امروز که دوران پساانقلاب و متفکرین است می‌انجامد.
گستره‌ی مورد پژوهش این دفتر در برگیرنده‌ی دو دوره‌ی فوق‌العاده مهم و تاثیرگذار است: «عصر رویارویی با غرب» و نیز «منورالفکران و عصر روشنگری ایرانی». آنچه در این دفتر «عصر روشنگری ایرانی» می‌نامیم دوره‌ای است که اندکی بعد در دنبال عصر و نسل «سفرنامه‌نویسان» و نخستین رویارویی ایرانیان با غرب آغاز می‌شود. منورالفکران کنشگران این عصر، با جهد و تلاش بی بدیل خود توانستند بحران و انقلابی که به واسطه‌ی حوادث و جنگ‌های ایران و روس و نیز افق‌گشایی مسافران فرنگ که در ذهن‌شان صورت یافته بود را در مسیر دورانی خویش قرار دهند و به پیش برند.»
انکشاف فرنگ آغاز اندیشه‌ی جدید و مدرن ایرانی است. اما این تاریخ نو و انکشاف چه نسبتی با تاریخ اندیشه قدیم ایران دارد؟ آیا این اندیشه در دنبال و ادامه‌ی اندیشه‌ی قدیم ایرانی است، یا در گسست و انقطاع از این تاریخ؟ اگر اندیشه ی جدید ایرانی، در پیوست و دنباله‌ی «اندیشه‌ی قدیم» است که سخن تازه و جدیدی نیست؛ و اگر در انقطاع و دور شدن از اندیشه‌ی قدیم است این چگونه معنایی است؟ تاریخی دور شده از اصل و غیراصیل و به زبانی، تاریخ «غربزدگی» است یا خیر، تاریخ نوین و آغاز درخشش عصر جدید ایرانی؟ برای تعمیق سخن این پرسش را به زبان هانس بلومنبرگ مورخ اندیشه‌ی غرب بپرسیم. او، عصر جدید و امانیسم را پاسخی به پرسش و چالش قرون وسطى و مطلق‌العنانی الهیات می‌دانست. تلاشی برای صیانت انسان در برابر مطلق‌العنانی واقعیت که خود را در مطلق‌العنانى الهیات متجلی کرده بود. حال، آیا می‌توان همین وضعیت معرفتی را در نسبت‌سنجی تاریخی قرار داد و با حزم و احتیاطی عالمانه، گامی بلند و جسورانه برداشت و «عصر روشنگری ایرانی» و «مشروطیت» را پاسخی جدید و صحیح به کهن پرسش سرزمینی و تمدنی ایران دانست؟ کهنه پرسشی که پیوسته در طول تاریخ بلند این دیار طرح شده است و پاسخی نمی‌یافته و راه به بیراهه‌ها برده! آیا ایرانیان توانستند در بزنگاه تاریخی خود، کهن پرسش تمدنی خود را به درستی تشخیص دهند و پاسخ صحیح آن را بیابند؟ پاسخی که در حکومت قانون و مشروطه متجلی شد و هنوز ما در نسبت با این «آن» تاریخی، معنی می‌یابیم و راه از نو از سر می‌گیریم؟

برشی از کتاب انکشاف فرنگ:
انکشاف فرنگ، حکایت آغازین رویارویی ایرانیان با جهان جدید از مجرای سفرنامه‌های فارسی به آن دیار است. رویارویی که ورود دیرهنگام و از سر اجبار ایرانیان را به سرزمین «عجایب» و آن مُلک «بهشتی منظر» و «مینونشان»، میسر کرد و مواجهه با آن «مردم با فرهنگ» را رقم زد. بدین‌سان پدیداری چهره‌ی خود در آینه‌ی غربی از ظلام قرون خالی و ادبار روزگار کهن آغاز شد.
برای ایرانیان انکشاف فرنگ، آغاز تاریخ اندیشه‌ی جدید خود بود. در این انکشاف و پدیداری، فرنگستان هم چون خوبستان و آرمان‌شهری رشک‌برانگیز رخ از نقاب برکشید و چهره نشان داد. آشنایی و انکشاف مفاهیمی چون ترقی و زنان و طبیعت و دیگر مفاهیمی چون قانون، مجلس و پارلمان و مشروطیت و... همه و همه در نسبت با این تاریخ آغاز شدند.
برای ما نیز «انکشاف فرنگ»، شرح گام به گام چنین رویارویی در جهان اندیشه‌هاست. کشف قاره‌ای گمشده در تاریخ اندیشه و تفکر ایرانی. شرح عصری که می‌توان اکنون آن را در قرابت و نسبت با تاریخ جدید غرب، عصر «روشنگری ایرانی» نام نهاد. عصری که بازیگران و برسازندگانش منورالفکران و نویسندگانی آشنا و ناآشنا و مشهور و گمنامی هستند که قهرمانانه با آثار و نوشته‌های خود و عزم و همت بلندشان، مهیا کننده مقدمات فکری و معرفتی جنبش مشروطیت شدند. جنبشی بی‌بدیل و یگانه که ایرانیان پس از عمری به بلندی تاریخ خود توانستند به میثاقی ملی و فراگیر در لوای قانون برسند و در زمره‌ی ملل راقیه و صاحب کنسیتانسیون قرار گیرند.

درباره‌ی فرامرز معتمد دزفولی نویسنده‌ی کتاب «انکشاف فرنگ»
فرامرز معتمد دزفولی نویسنده‌ی ایرانی و متولد سال 1350 است. «مشکل ما»، «درد بودن»، «روشنفکری دینی و هرمنوتیک متن»، «خوانش پدیدارشناسانه‌ی سوره‌های مکی قرآن» از جمله دیگر آثار این نویسنده می‌باشد.