امید علیه امید روشنفکران روسیه در دوره وحشت استالینی

کتاب «امید علیه امید» اثر نادژدا ماندلشتام، ترجمه بیژن اشتری، نشر ثالث
کتاب خاطرات و البته بیشتر از خاطرات؛ روایتی از زندگی و رنج‌های اوسیپ ماندلشتام، شاعر بزرگ روس، به قلم همسرش که او نیز روشنفکر و مترجم بود. کتاب «امید علیه امید» با عنوان فرعی «روشنفکران روسیه در دوره وحشت استالینی» به نوعی روایتی است دست اول از وضعیت بحرانی نویسندگان و هنرمندان و روشنفکران روس در سال‌های حکومت استالین.
اوسیپ ماندلشتام از مهم‌ترین نویسندگان و شاعران روسیه در دهه‌های ابتدایی قرون بیستم بود و مثل اغلب روشنفکران روس در آن دوران سرنوشتی غریب و غمبار داشت. همسر او، نادژدا ماندلشتام، در کتاب «امید علیه امید» خاطراتش را از آن دوران نوشته است.
نادژدا ماندلشتام کتاب «امید علیه امید» را در سال 1964 نوشت. او در این کتاب درواقع به مصایب و دشواری‌های زندگی در دوره‌ای بحرانی شهادت داده است.
کتاب «امید علیه امید» پس از نوشته شدن امکان انتشار در شوروی نداشت و از این‌رو دستنوشته‌های نادژدا ماندلشتام از کشور خارج شد و پس از ترجمه به زبان انگلسی برای نخستین‌بار در غرب به چاپ رسید.
نادژدا در زبان روسی به معنای امید است و عنوان کتاب خاطرات نادژدا یعنی «امید علیه امید» اشاره‌ای است به همین نکته.

مروری بر کتاب «امید علیه امید»
نادژدا ماندلشتام در کتاب «امید علیه امید» به شرح خاطرات زندگی‌اش با اوسیپ ماندلشتام در فاصله سال‌های 1934 تا 1938 پرداخته است. اوسیپ ماندلشتام در پانزدهم ژانویه 1891 در ورشو متولد شد. ماندلشتام چند سال پس از انقلاب اکتبر به شهرت رسید اما نادژدا در کتاب «امید علیه امید» تنها به سراغ سال‌هایی رفته که به صورت مستقیم شاهد زندگی اوسیپ ماندلشتام بود.
اوسیپ ماندلشتام در سن‌پترزبورگ بزرگ شد. خانواده‌اش از معدود یهودیان روس بودند که اجازه اقامت در مسکو و سن پترزبورگ را داشتند. مترجم کتاب «امید علیه امید» در مقدمه‌اش شرحی مختصر از زندگی ماندلشتام به دست داده و این به شناخت اولیه ما از او کمک می‌کند. درباره اوسیپ ماندلشتام روایتی بسیار خواندنی وجو دارد که یورگن روله در کتاب «ادبیات و انقلاب» نقل کرده است. ماندلشتام تا سال 1933 اجازه داشت گاهی شعر یا داستان منتشر کند. اما پس از رسمیت یافتن رئالیسم سوسیالیستی، این امکان از او گرفته شد. نام ماندلشتام از عرصه ادبیات حذف شد و طولی نکشید که خودش هم ناپدید شد. ظاهرا او در جمعی کوچک هجویه‌ای علیه استالین خوانده بود. او را لو دادند و سپس ماندلشتام بازداشت شد و به اردوگاه کار اجباری فرستاد شد. نقل شده که استالین به پاسترناک تفلن کرده بود تا از او درباره جایگاه ادبی ماندلشتام بپرسد. وساطت پاسترناک چندان به کار ماندلشتام نمی‌آید و اگرچه او موقتا آزاد می‌شود اما پس از آغاز جنگ بلافاصله دوباره بازداشت می‌شود و به احتمال بسیار زیاد هنگام انتقال به اردوگاهی در شرق دور از دنیا می‌رود. برخی گزارش‌ها هم می‌گویند ماندلشتام پس از آزادی از اردوگاه کار اجباری، در زمان اشغال روسیه و در جریان امحای یهودیان به دست ناسیونال سوسیالیست‌ها کشته شد.
کتاب «امید علیه امید» اولین‌بار با ترجمه به زبان انگلیسی در سال 1970 در غرب منتشر شد. این کتاب تصویری از وضعیت دشوار یکی از بزرگترین شاعران قرن بیستم روسیه به دست می‌داد.
اما همان‌طور که مترجم کتاب «امید علیه امید» در مقدمه‌اش توضیح داده، این کتاب چیزی فراتر از شرح آلام و مصایب اوسیپ ماندلشتام است چرا که به توصیف فضای وحشتناک و هولناک نویسندگان و روشنفکران و هنرمندان روسیه در آن دوره پرداخته است: «این کتاب درواقع یکی از بهترین منابع برای شناخت زندگی اجتماعی و نیز زندگی روشنفکری در روسیه استالینی است. البته امید علیه امید عمدتا کتاب خاطرات است، اما خیلی بیش‌تر از کتاب خاطراتِ صرف است. اگر بگوییم کتاب مربوط به خاطرات نویسنده از نوزده سال زندگی مشترکش با اوسیپ ماندلشتام -یعنی از اول مه 1919 تا اول مه 1938- می‌شود، تا حدی درست گفته‌ایم، اما این تعریف کفایت نمی‌کند زیرا شامل انبوهی از نکاتی نمی‌شود که خواننده از آن‌ها لذت خواهد برد.»
کتاب «امید علیه امید» اگرچه شرح وقایعی اغلب ناخوشایند است اما نثر و زبانی زیبا دارد. نادژدا ماندلشتام زنی تحصیل‌کرده بود و خود نیز دستی در ادبیات و کار ترجمه داشت و از این‌رو نثرش در کتاب «امید علیه امید» قابل توجه است.
نادژدا اگرچه نویسنده «امید علیه امید» است اما می‌توان گفت که او عامدانه خودش را از روایت کتاب بیرون گذاشته و بیش از هر چیز در پی به تصویر کشیدن زندگی و رنج‌های همسرش، اوسیپ ماندلشتام، بوده است.

درباره نادژدا ماندلشتام نویسنده کتاب «امید علیه امید»
نادژدا یاکفلفنا خازینا همسر اوسیپ ماندلشتام، در 31 اکتبر 1899 در ساراتف به دنیا آمد. مادر او پزشک بود اما شغل پدرش نامعلوم است. نادژدا در جایی درباره پدرش و مادرش نوشته بود که آنها آدم‌های خوب و بسیار تحصیل کرده‌ای بودند. نادژدا خواهری با نام آنا و برادری به اسم یوگنی داشت. کودکی نادژدا در کی‌یف گذشت چرا که خانواده‌اش به آنجا نقل مکان می‌کنند. او در کی‌یف در رشته هنر تحصیل کرد و در آنجا دوستانی پیدا کرد که برخی بعدها چهره‌های ادبی و هنری مطرحی شدند. در 1919 نادژدا با اوسیپ آشنا شد و آنها سه سال بعد ازدواج کردند. نادژدا با چند زبان آشنا بود و از زبان‌های فرانسوی، آلمانی و انگلیسی آثاری ترجمه کرده بود. با مرگ اوسیپ ماندلشتام، نادژدا وظیفه حفظ و حراست از شعرها و نوشته‌های به جا مانده از همسرش را به عهده گرفت. او در آن دوره موفق شد مدرک دکترایش را در رشته زبان انگلیسی بگیرد. نادژدا ماندلشتام از 81 سال عمرش نوزده سال را به عنوان همسر اوسیپ ماندلشتام و 42 سال را به عنوان بیوه او سپری کرد.

درباره ترجمه کتاب «امید علیه امید»
کتاب «امید علیه امید» با ترجمه بیژن اشتری توسط نشر ثالث منتشر شده است.
بیژن اشتری، متولد 1342، مترجم ایرانی است که عمدتا کتاب‌هایی در زمینه تاریخ ترجمه کرده است. او فارغ‌التحصیل رشته میکروب‌شناسی از دانشگاه تهران است اما علاقه‌اش به تاریخ سبب شده به سراغ ترجمه برود. «ادبیات علیه استبداد»، «حرمسرای قذافی»، «امید علیه امید»، «دختر استالین» و «خودآموز دیکتاتورها» برخی از ترجمه‌های او هستند.