حاکم و دیوانه

رمان «حاکم و دیوانه» اثر یوسف زیدان
حکایت جدال علم و جهل و کشمکش دانش و قدرت. رمان «حاکم و دیوانه»، با عنوان اصلی «حاكم - جنون ابن الهیثم»، رمانی‌ست تاریخی برمبنای زندگی ابن‌هیثم، ریاضی‌دان و فیزیکدان و اخترشناس مسلمان.
یوسف زیدان در رمان «حاکم و دیوانه» تخیل و تاریخ را به‌هم می‌آمیزد و ما را از زمان حال به گذشتۀ دور و روزگار خلافتِ خلفای فاطمی در مصر می‌برَد و از درگیری یک دانشمند با حاکمی متعصب و مستبد که «نه» شنیدن را برنمی‌تابد داستانی جذاب فراهم می‌آورَد؛ داستانی که به حال از منظر گذشته و به گذشته از منظر حال می‌نگرد.
متن اصلی رمان «حاکم و دیوانه» اولین بار در سال 2021 منتشر شده است.

مروری بر رمان «حاکم و دیوانه»
از ابن‌هیثم، که رمان «حاکم و دیوانه» دربارۀ اوست، به‌عنوان پدر فیزیک نور یاد می‌کنند. او، که مخترع ذره‌بین بود و از پایه‌گذاران روش علمی مبتنی بر آزمایش، در بصره سِمَتِ دیوانی داشت اما خودش را به دیوانگی زد تا از کار برکنارش کنند و بتواند به تحقیقات علمی‌اش مشغول شود. ابن‌هیثم سپس به مصر رفت. الحاکم بأمرالله، خلیفۀ فاطمی مصر، او را مأمور کرد که در رأس یک هیئت مهندسی راهی برای حل مشکل سیل رود نیل بیابد. ابن‌هیثم طرحی برای ساختن سد بر روی رود نیل داشت اما دریافت که این طرح عملی نیست و به همین دلیل از پروژۀ مهار رود نیل کنار کشید. الحاکم از اینکه ابن‌هیثم انجام پروژۀ نیل را غیرممکن اعلام کرده بود خشمگین شد و او را به کار دیوانی گماشت. ابن‌هیثم هم دوباره خودش را به دیوانگی زد. الحاکم او را در خانه‌اش زندانی، اموالش را مصادره و کسی را قیم او کرد. الحاکم که مُرد ابن‌هیثم دست از دیوانه‌نمایی برداشت و از حصر خانگی آزاد شد و اموالش را پس گرفت و باقی عمرش را به تحقیقات و نوشتن کتاب‌های علمی گذراند.
اما ابن‌هیثم در دوران دیوانه‌نمایی و حصر خانگی چه کرد؟ این حکایتی‌ست که رمان «حاکم و دیوانه» به آن می‌پردازد. یوسف زیدان در رمان «حاکم و دیوانه» داستان کشمکش دانش و قدرت را پیش می‌کشد.
رمان «حاکم و دیوانه» داستان دانشمندی است که در جدال با جهل و تعصب کارش به دیوانه‌نمایی و حصر خانگی کشید اما در حصر خانگی و کُنجِ انزوایش، دور از چشم حاکم مستبد و متعصب، بیکار ننشست.
رمان «حاکم و دیوانه» با زمان حال و مصرِ معاصر آغاز می‌شود؛ با نقل داستان جوانی به نام راضی که به قاهره آمده و در آن‌جا مشغول به کار شده است. رمان اما در ادامه به گذشته و عصر ابن‌هیثم می‌رود و داستان ابن‌هیثم و پروژۀ مهار نیل و آن‌چه را پس از کنار کشیدن ابن‌هیثم از این پروژه بر او رفت بازمی‌گوید.
در رمان «حاکم و دیوانه»، ضمن روایتی از زندگی ابن‌هیثم و طرح تصویری از این دانشمند بزرگ قرون چهارم و پنجم هجری قمری، تصویری هم از مصرِ روزگار ابن‌هیثم و دوران خلافت الحاکم بأمرالله ارائه شده است.
در بخشی از رمان «حاکم و دیوانه» می‌خوانید: «پول‌ها را که در بیست کیسۀ بزرگ گذاشته بودم همه را بار چهار قاطر کردیم و رویشان را با لباس‌های کهنه و تک‌پارچه پوشاندیم تا توجه کسی را جلب نکند و به ارزش بارمان پی نبرد.
همان‌طور که مشغول بیرون آوردن پول‌ها از زیر خاک بودم به یاد حرفی افتادم که ابن هیثم چند سال پیش به من گفت و آن اینکه هر روز که بر میزان مطالباتت در عرصۀ مال و متاع دنیوی افزوده شود باری است سنگین که بر شانه‌هایت فشار می‌آورد... بله ای فرزانه‌مرد، باری است بس سنگین و حملش فوق طاقت!
ابن هیثم در اتاق پذیرایی سرگرم نوشتن بود. بعد از آنکه صفا و مادرش سراغ جمع‌وجور کردن خُرده‌ریزهایی شدند که حمل‌ونقلش ساده و سبک ولی ارزشش زیاد بود به‌سراغ ابن هیثم رفتم و از اینکه دیدم خونسردانه غرق در نوشتن است بسیار تعجب کردم. پنداری هرآنچه در گرداگردمان حادث شده در دنیای او راهی ندارد. پرسیدم مشغول نوشتن چه مطلبی است؟ و او هم با ظاهری آرام گفت: "مقدمۀ کتاب سترگم، المناظر، را پاکنویس می‌کنم."»

دربارۀ یوسف زیدان، نویسندۀ رمان «حاکم و دیوانه»
یوسف محمد احمد زیدان، متولد 1958، استاد دانشگاه، مورخ، فیلسوف و داستان‌نویس مصری است. او دارای لیسانس فلسفه از دانشکدۀ هنر دانشگاه اسکندریه و نیز فوق‌لیسانس و دکترای فلسفۀ اسلامی است.
زیدان همچنین متخصص نسخ خطی و مؤسس مرکز نسخ خطی کتابخانۀ اسکندریه است و مدتی هم به‌عنوان مدیر این مرکز در آن‌جا مشغول به کار بوده است.
یوسف زیدان، علاوه بر رمان و داستان کوتاه، آثاری متعدد و متنوع را در زمینه‌های تصوف اسلامی، فلسفۀ اسلامی، تاریخ علوم پزشکی و فهرست‌نویسی نسخ خطی تألیف کرده است.
از آثار داستانی یوسف زیدان می‌توان به رمان‌های «ابن‌نفیس و نسخه‌نویس (قصۀ علاء‌الدین‌بن نفیس)»، «بندیِ قلعۀ بیداد (ابن‌سینا در محبس)» و «عزازیل» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی رمان «حاکم و دیوانه»
رمان «حاکم و دیوانه» با ترجمۀ سید حمیدرضا مهاجرانی در انتشارات نیلوفر منتشر شده است.
سید حمیدرضا مهاجرانی، متولد 1346، مترجم ایرانی است. از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «ابن‌نفیس و نسخه‌نویس (قصۀ علاء‌الدین‌بن نفیس)»، «بندیِ قلعۀ بیداد (ابن‌سینا در محبس)»، «عزازیل»، «سرگشتگان»، «روی پل جمهوری»، «دروازۀ خورشید» و «پست شبانه» اشاره کرد.