تاریخ فرودستان جستارهایی در تاریخ اجتماعی کارگری و ملی ایران

کتاب «تاریخ فرودستان: جستارهایی در تاریخ اجتماعی کارگری و ملی ایران» اثر تورج اتابکی
تاریخ ایران مدرن، از منظرِ مطالعات فرودستان. کتاب «تاریخ فرودستان: جستارهایی در تاریخ اجتماعی کارگری و ملی ایران»، جستارهایی‌ست از کتابی با عنوان اصلی The State and the Subaltern: Modernization, Society and the State in Turkey and Iran، که مجموعه‌ جستارهایی را درباره مدرنیزاسیون از منظر مطالعات فرودستان در بر می‌گیرد.
کتاب «تاریخ فرودستان» پژوهشی‌ست که با رویکرد مبتنی بر مطالعات فرودستان به تاریخ اجتماعی کارگری و ملی ایران می‌پردازد و مدرن‌سازیِ آمرانه و از بالا در ایران را، با تمرکز بر عاملیت فرودستان و واکنش آن‌ها به این مدرن‌سازی، مورد تحلیل و بررسی قرار می‌دهد.
کتاب «تاریخ فرودستان» روایتی از تاریخ مدرنیزاسیون و تجدد آمرانه در ایران است که این رویداد را نه با تمرکز بر نقش نخبگان و دولتمردان، بلکه با نگاه به نوع مواجهۀ فرودستان با آن بررسی می‌کند.
کتاب «تاریخ فرودستان» الگویی از مطالعات تاریخی را پیش روی خود دارد که در دهۀ 1980 در هند شکل گرفت و مطالعات فرودستان نامیده شد. این الگو خود متأثر از نظریات آنتونیو گرامشی و تعریف او از فرودستان بود. طبق نظر گرامشی، فرودستان نه فقط تهیدستان جامعه به لحاظ اقتصادی، بلکه همۀ طبقات و گروه‌ها و قشرهایی از جامعه هستند که به حاشیه رانده شده‌اند.
کتاب «تاریخ فرودستان» به نقش تاریخی کسانی در تاریخ ایران مدرن می‌پردازد که تاریخ‌‌های مرسوم آن‌ها را از یاد برده‌ و به فراموشی سپرده‌اند.
متن اصلی کتاب «تاریخ فرودستان» اولین بار در سال 2007 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «تاریخ فرودستان»
در کتاب «تاریخ فرودستان» تأکید بر نگارش تاریخی است که تاریخ را منحصر به منافع دولت – ملت‌ها نبیند و رویدادهای تاریخی را نه براساس نقش نخبگان و سیاستمداران و دولتمردان در این رویدادها، بلکه براساس نقش و عاملیت کسانی روایت و تحلیل کند که جزو فراموش‌شدگان تاریخ‌اند. این اشخاص همان کسانی‌اند که «فرودست» نامیده می‌شوند؛ فرودست در مطالعات فرودستان نه فقط به‌معنای تهیدستان اقتصادی، بلکه، چنانکه آنتونیو گرامشی معتقد است، به‌معنای همۀ کسانی‌ست که در جامعه جایگاهی اقلیتی و حاشیه‌ای یافته‌اند.
کتاب «تاریخ فرودستان» را می‌توان نقدی هم به تاریخ‌‌نگاری‌های مرسوم درباره مدرنیزاسیون در ایران به حساب آورد. در کتاب «تاریخ فرودستان» به چگونگی مواجهۀ فرودستان با مدرن‌سازی آمرانۀ ایران و پذیرش و ردّ این مدرن‌سازی از جانب آن‌ها پرداخته شده است.
در کتاب «تاریخ فرودستان» ایران مدرن با رویکردی مورد بررسی قرار گرفته که متفاوت با رویکردهای مبتنی بر تاریخ‌نگاری‌های ملی و استعماری است. طبق این رویکرد، تاریخ اجتماعی کارگری به مبارزات تشکل‌های کارگری منحصر نیست و وارد زندگی روزمره و عادی کارگران می‌شود و فرهنگ کارگری را واکاوی می‌کند تا از این طریق به تاریخ‌نگاری‌ای مبتنی بر مطالعات فرودستان دست یابد.
در بخشی از کتاب «تاریخ فرودستان» می‌خوانید: «نگارش تاریخ قرن بیستم ایران آگاهانه برای بازیابی خودانگاره‌ی ایرانی مفصل‌بندی شده است. این کار از راه کشف نخبگان ایران، که وظیفه‌ی حفاظت از مام میهن را در برابر تهدیدهای خارجی مانند اعراب، ترک‌ها، مغول‌ها و بعدها در برابر قدرت‌های استعماری مانند روس‌ها و بریتانیایی‌ها بر دوش می‌کشیدند، ممکن شده است. تاریخ‌نگاران ملی، به رغم وابستگی‌های سیاسی و ایدئولوژیک‌شان که معرف ناسیونالیست‌ها، اسلام‌گراها یا استالینیست‌ها بود، در اشتیاقی مشترک به بازگویی گذشته‌ی ایران سهیم بودند. آن‌ها عاملیت در تاریخ را منحصراً به نخبگانی با تعلقات طبقاتی، وابستگی‌های دینی و آمال سیاسی متفاوت نسبت می‌دادند که نوعاً می‌توانستند روحانیان، روشنفکران سکولار، استعمارگران و نهادهای اجتماعی یا سیاسی باشند. از این‌رو مورخانی که در تلاش خود برای گردآوری تاریخ ملی رویکردی ذات‌گرایانه برگزیده بودند به انکارِ عاملیتِ فرودستان و رفتارِ خودسامانِ آنان گرایش داشتند و در نهایت راه غیرتاریخی کردنِ تاریخ را هموار کردند.
یکی از قالب‌های رایج چنین تاریخ‌نگاری نخبه‌گرایانه‌ای نوشتن درباره‌ی ظهور و سقوط رضاشاه و اصلاحاتی بود که انجام داد. هرچند مورخانی از مکاتب فکری گوناگون بر نقش نخبگان پهلوی و مخالفان‌شان در دست‌ زدن به تغییرات اجتماعی – سیاسی در دوره‌ی بین دو جنگ جهانی متمرکز بودند، به‌ندرت به موافقت با چنین تغییراتی یا مقاومت در برابر آن اشاره‌ای کرده‌اند. به همین سیاق این روایت‌ها فاقد توضیحات لازم درباره‌ی تصور اعضای غیرنخبه‌ی جامعه از دستور کار پهلوی‌ها هستند.»

درباره تورج اتابکی، نویسنده کتاب «تاریخ فرودستان»
دکتر تورج اتابکی، متولد 1329 در تهران، استاد بازنشستۀ دانشگاه، پژوهشگر تاریخ و مورخ ایرانی – هلندی است. اتابکی تحصیلکرده فیزیک نظری در دانشگاه ملی ایران (شهید بهشتی فعلی) و دانشگاه لندن و نیز تحصیلکرده تاریخ در دانشگاه لندن و دانشگاه اوترخت هلند است. او استاد بازنشستۀ تاریخ اجتماعی خاورمیانه و آسیای مرکزی در دانشگاه لیدن است و همچنین به عنوان پژوهشگر ارشد با مؤسسۀ بین‌المللی تاریخ اجتماعی در آمستردام همکاری کرده است.
کارِ پژوهشی اتابکی بر تاریخ اجتماعی، تاریخ فرودستان، تجدد و نوسازی در خاورمیانه و قفقاز و آسیای مرکزی و تاریخ کار و کارگری متمرکز است.
اتابکی ریاست انجمن اروپایی مطالعات آسیای مرکزی و عضویت در شورای سردبیری نشریات مطالعات ایرانشناسی، مطالعات آسیای مرکزی و مطالعات تاریخ بین‌المللی کار و کارگری را در کارنامۀ کارهای علمی و پژوهشی خود دارد. او در سال 2012 کنفرانس دوسالۀ انجمن بین‌المللی مطالعات ایرانشناسی در استانبول را سازماندهی کرد و برای دوره 2014 تا 2016 رئیس برگزیده انجمن بین‌المللی مطالعات ایرانشناسی بوده است.
اتابکی اکنون مدیر طرح تدوین تاریخ اجتماعی صدسالۀ صنعت نفت در ایران است. از او مقالات مختلفی در نشریات فارسی‌زبانی چون روزنامه‌های اعتماد و شرق، فصلنامۀ گفتگو و مجلۀ مهرنامه منتشر شده است.
تورج اتابکی نویسنده، ویراستار و گردآورنده کتاب‌های مختلفی در حوزه تاریخ است که از جملۀ آن‌ها می‌توان به کتاب‌های «آذربایجان در ایران معاصر» و «ایران و جنگ جهانی اول: آوردگاه ابردولت‌ها» اشاره کرد.

درباره ترجمۀ فارسی کتاب «تاریخ فرودستان»
کتاب «تاریخ فرودستان: جستارهایی در تاریخ اجتماعی کارگری و ملی ایران» با ترجمۀ یوسف صفاری در نشر چشمه منتشر شده است. یوسف صفاری متولد 1353 است. او کتاب‌های «شهروندان و اربابان: تاریخ اجتماعی اندیشه‌ی سیاسی غرب از دوران باستان تا قرون وسطای متأخر» و «ساختار اجتماعی» را نیز به فارسی ترجمه کرده است.

رتبۀ کتاب «تاریخ فرودستان» در گودریدز: 4.14 از 5.