منطق حیرانی

کتاب «منطق حیرانی: در باب استدلال حقوقی» اثر حسن جعفری‌تبار
کتابی در حوزه حقوق و درباره استدلال‌های حقوقی. حسن جعفری‌تبار در کتاب «منطق حیرانی: در باب استدلال حقوقی»، چنانکه خود در مقدمۀ این کتاب توضیح می‌دهد، «قصد تأملاتی چند درباره استدلال از جنس حقوقی را دارد».
جعفری‌تبار در کتاب «منطق حیرانی» بر آن است که دانشجویان حقوق و حقوقدانان و قاضی‌ها و وکلا را به تأمل و درنگ در کاری دعوت کند که، به قول خود او در مقدمۀ کتاب منطق حیرانی»، آن‌ها خود «به شکلی ناخودآگاه» آن را انجام می‌دهند. کتاب «منطق حیرانی» اما از منظری تئوریک به تشریح همین کار، یعنی استدلال حقوقی، می‌پردازد.
کتاب «منطق حیرانی» کتابی‌ست در شرح و توضیح انواع استدلال حقوقی و انواع منطقی که حقوق‌دانان و آن‌ها که کارشان به‌نحوی با حقوق مرتبط است آن‌ها را در مباحث و استدلال‌های حقوقی و حکم‌های قضایی مدّ نظر دارند و به کار می‌گیرند.
در کتاب «منطق حیرانی» با انواع منطق و استدلال حقوقی آشنا می‌شویم. منطق حیرانی، که منطق مطلوبِ نویسنده کتاب است، یکی از این انواع منطق و استدلال‌های حقوقی است که در این کتاب به آن پرداخته شده است.

مروری بر کتاب «منطق حیرانی»
کتاب «منطق حیرانی» از مقدمه‌ای در طرح ضرورت استدلال و توضیح منطق و استدلال در علم حقوق و رویکردهای مختلف به آن و شرح آنچه در کتاب به آن پرداخته شده و نُه گفتار تشکیل شده است.
جعفری‌تبار در هر یک از گفتارهای کتاب «منطق حیرانی» به یکی از شیوه‌ها و رویکردهای منطق و استدلال حقوقی پرداخته است.
گفتارهای نُه‌گانۀ کتاب «منطق حیرانی» عبارتند از: «قیاس حقوقی (اِسکاتِ مخاطب)»، «خطابۀ حقوقی (اقناع مخاطب)»، «خطابۀ حقوقی (احتمال علیه ضرورت)»، «جَدَل حقوقی (الزام مخاطب)»، «گفتگوی حقوقی (گفتمان عقلانی)»، «گفتگوی حقوقی (نظریۀ آئینی)»، «حیرانی حقوقی (قانون‌گذاری)»، «حیرانی حقوقی (قضاوت)» و «مغالطۀ حقوقی».
جعفری‌تبار در مقدمۀ کتاب «منطق حیرانی» سه رویکرد کلی را در استدلال حقوقی برمی‌شمارد و درباره‌شان توضیح می‌دهد. این سه رویکرد عبارتند از:
الف) رویکرد صوری یا منطقی یا رویکرد قیاسی و ریاضی که نویسنده، با وام‌گیری از نام‌گذاری‌های تاریخ منطق ایرانی، آن را «آنالوطیقای حقوقی» نام نهاده است.
ب) رویکرد خطابی با مادّی که نویسنده از آن به نام «ریطوریقای حقوقی» نیز یاد کرده است.
ج) رویکرد گفت‌وگویی یا دیالوژیک.
اما پس از این سه رویکرد، نویسنده از رویکردی دیگر نیز سخن می‌گوید که، به‌اعتقاد نویسنده، «بهترین منطق برای حقوق» است. این رویکرد، همان رویکردی‌ست که عنوان کتاب نیز از آن اخذ شده، یعنی «منطق حیرانی» که نویسنده از آن به نام «بوطیقای حقوقی» نیز یاد می‌کند.
جعفری‌تبار در مقدمۀ کتاب «منطق حیرانی» در توضیح هر یک از این رویکردها و از جمله رویکرد منطق حیرانی می‌نویسد: «در آنالوطیقای حقوقی هر مسألۀ حقوقی یک پاسخ روشن و قطعی و دم دست در درون نظام حقوقی دارد. کسی که با استدلال صوری استدلال می‌کند، متکلم وحده است و کاری به مخاطب و شنونده خود ندارد. او چنین می‌اندیشد که سخنش آن‌ قدر یقیناً درست است که نه فقط چیزی برای مخالفت با آن باقی نمی‌ماند، که اساساً کسی حق رویارویی با آن را ندارد. در ریطوریقای حقوقی پاسخ حقوقی باز یکی است اما این پاسخ آن قدرها روشن و قطعی و دم دست نیست؛ استدلال‌کننده باید پاسخ درست را، نه از قشر حقوق که از ژرفای آن به دست آورد، و بتواند آن را به نحوی برای دیگران بیان کند که مورد قبول و اقبال و استقبال آنان قرار گیرد. در دیالوژی حقوقی پاسخ‌ها متعدد و در سایه‌روشن‌اند و همه می‌توانند به وجهی درست باشند. من در منطق حیرانی بین قانونگذاری و قضاوت تفاوت می‌گذارم، و از نوعی دوآلیسمِ قانونگذاری و نوعی خاص از پلورالیسم قضایی دفاع می‌کنم که البته با دوآلیسم و پلورالیسم رسمی متفاوت‌اند. من در دوآلیسم قانونی بر آنم که قانونگذار راه‌های متعدد در اختیار ندارد و سرانجام همیشه در میان انتخابِ یکی از دو امر خوب و بد گرفتار است، و او البته باید منحصراً وجه خوب را، آن هم از دیدگاه فهم عرفی، برای قانونگذاری انتخاب کند. با وجود این انحصارگرایی، قانون‌گذار خوب همواره یک قانون‌گذار حیران است به این دلیل که خود را در تشخیص فهم عرفی مردمش و این که چه چیزی مطلوبشان است در تحیّری دائم می‌بیند. این بدان دلیل است که فهم عرفی چیزی نیست که به یک لحظه با رفراندوم یا انتخابات به دست آید؛ چیزهایی هستند، هم‌چون شکنجه، که حتی اگر در رفراندوم عمومی هم رأی بیاورند، هنوز فهم عرفی با قبول آنها فاصله دارد و قانون‌گذار باید بداند که در این وادی حیرانی چه رویکردی را باید اتخاذ کند که بهترین درک از فهم عرفی باشد. گاه وجهِ خوبی یک امر کاملاً در فهم عرفی روشن است و قانون باید آن را به شکل صریح و روشن در قانون بیان کند. جایی هم هست که وجهِ خوبی امری کاملاً در فهم عرفی روشن و قطعی نیست و قانون باید آن را متحیّرانه به شکلی مبهم رها کند؛ ابهامی که یا با سکوت و عدم تصویب قانون به دست می‌آید، یا با تصویب قانونی که در کمال ایهام است.
منطق حیرانی در قضاوت اما هیچ پاسخی را درست نمی‌داند. قاضی با هر آن چه در برابرش طرح می‌شود باید به شکلی متردّدانه مواجه شود و پاسخ نهایی را با حذف گزینه‌های متفاوتی که مطرح می‌شوند به دست آورد؛ پاسخی شجاعانه و در عین حال محتاطانه.»
کتاب «منطق حیرانی: در باب استدلال حقوقی» در نشر نو منتشر شده است.

درباره حسن جعفری‌تبار، نویسنده کتاب «منطق حیرانی»
دکتر حسن جعفری‌تبار، متولد 1346، حقوق‌دان و استاد و پژوهشگر حقوق است. جعفری‌تبار دارای دکترای حقوق خصوصی از دانشگاه تهران است. او با ادبیات کلاسیک و متون کهن فارسی نیز آشناست. تأثیر این آشنایی را در مقدمه‌ای که بر کتاب «منطق حیرانی» نوشته و ارجاعاتی که به متون ادبی کلاسیک فارسی داده است می‌بینیم. مثلاً او در جایی از همین مقدمه، در پی‌‌نوشت، در توضیح اصطلاح «بحث با توجیه» می‌گوید که این اصطلاح را از مولانا گرفته است.
از جمله کتاب‌های حسن جعفری‌تبار می‌توان به «دیو در شیشه: فلسفه رویه قضائی» و «مُلکِ معنی در کنار: فلسفۀ حقوق مالکیتِ فکری» اشاره کرد.

رتبۀ کتاب «منطق حیرانی» در گودریدز: 5 از 5.