کتاب «رازهای سرزمین من» اثر رضا براهنی
رمانی تاریخی دربارۀ انقلاب ایران. کتاب «رازهای سرزمین من» از معروف‌ترین آثار داستانی رضا براهنی و یکی از مهمترین رمان‌های ایرانی با موضوع انقلاب است.
براهنی در کتاب «رازهای سرزمین من» بخشی از تاریخ ایران عصر پهلوی دوم و وقایع مربوط به انقلاب 57 را دستمایۀ قصه‌پردازی قرار داده است.
کتاب «رازهای سرزمین من» کتابی است که انقلاب، هم در محتوای آن حضور دارد و هم فرم رمان را از خود متأثر کرده است.
براهنی در کتاب «رازهای سرزمین من» اسطوره و رؤیا و تمثیل را به واقعیت تاریخی پیوند می‌زند تا روح انقلاب را به تصویر بکشد.
کتاب «رازهای سرزمین من» را رضا سیدحسینی «کتابی عظیم» خوانده و در کتاب معروفش، «مکتبهای ادبی»، تکه‌ای از آن را به‌عنوان نمونه‌ای از رئالیسم جادویی آورده است.
همچنین اکبر رادی در نامه‌ای به براهنی دربارۀ کتاب «رازهای سرزمین من» خطاب به او نوشته است: «نمی‌دانم تو در شعر چقدر شاعری. همین‌قدر می دانم که شاعرانه‌ترین پاره‌های نثر معاصر ما را در این کتاب سروده‌ای».
کتاب «رازهای سرزمین من» اولین بار در سال 1366، در دو جلد و همراه با یادداشتی از رضا براهنی، در نشر مغان منتشر شد و در همان دهۀ 60 خورشیدی، انتشارات مرغ آمین آن را تجدید چاپ کرد.
این رمان دوجلدی بعد از سال‌ها، در سال 1387، در انتشارات نگاه تجدید چاپ شد. نسخه‌ای که انتشارات نگاه از کتاب «رازهای سرزمین من» منتشر کرده است، علاوه بر یادداشت خود براهنی، که در چاپ‌های قبلی آن نیز بود، با چند نوشته و نظر از نویسندگان و منتقدان مختلف دربارۀ رضا براهنی و کتاب «رازهای سرزمین من» همراه است. این نوشته‌ها و نظرات، که به پایان جلد دوم چاپ انتشارات نگاه از کتاب «رازهای سرزمین من» ضمیمه شده‌اند، در دو بخش با عنوان‌های «نگاهی به آثار رضا براهنی به مناسبت بزرگداشت هفتاد سالگی او در تورنتو، کانادا» و «چند نگاه متفاوت به رازهای سرزمین من» تنظیم شده‌اند.
مطالبی که در این بخشِ ضمیمه‌شده به کتاب «رازهای سرزمین من» می‌خوانید عبارتند از: «رنج را خط نمی‌زنیم» از بهروز شیدا، متن سخنرانی رضا سیدحسینی در مراسم بزرگداشت براهنی در سال 2005 در دانشگاه تورنتو، «در عالم رضا اژدهایی است که آن را یقین خوانند...» از جواد مجابی، «تا حکم زمانه چه باشد» (بخشی از نامۀ اکبر رادی به رضا براهنی دربارۀ کتاب «رازهای سرزمین من»)، «بهترین کتابی که در سال 66 خوانده‌اید؟» از رضا سیدحسینی، «درهم آمیزی تاریخ و اسطوره» از بهروز شیدا و «چگونه فولاد آبدیده شد» از مهدی یزدانی‌خُرم.
مروری بر کتاب «رازهای سرزمین من»
رضا براهنی در کتاب «رازهای سرزمین من» دورانی از تاریخ معاصر ایران را، از حوالی دهۀ 30 خورشیدی تا انقلاب 57، زمینۀ رویدادهای این رمان قرار داده و البته تمرکز را بیشتر بر خود انقلاب و وقایع مربوط به آن گذاشته است.
کتاب «رازهای سرزمین من» رمانی با راویان متعدد است که روایت‌هایشان در کنار هم، کلیت این رمان را شکل می‌دهند. این روایت‌ها را شخصی به نام بابک پوراصلان، که در پشت روایت راویان مخفی است، جمع‌آوری و تنظیم و بازنویسی کرده است. از همین‌رو در کتاب «رازهای سرزمین من» خودِ امر نگارش و شیوه‌های مختلف روایتِ یک موضوع، اهمیتی اساسی دارد و گویی بخشی از ماجرا است.
کتاب «رازهای سرزمین من» حاصل پیوند چند روایت و نامه و سند و یادداشت است که در کنار هم و در پیوند با اسطوره و تمثیل و رؤیا سرنوشت فردی شخصیت‌های اصلی و فرعی این رمان را با سرنوشت سیاسی یک ملت گره می‌زنند.
کتاب «رازهای سرزمین من» با قتل یک نظامی امریکایی به‌دست گرگی موسوم به «گرگ اجنبی‌کُش» آغاز می‌شود. راوی اصلی این رمان، مردی به نام حسین تنظیفی یا حسین میرزا است و طولانی‌ترین بخش کتاب «رازهای سرزمین من» مربوط به‌روایت اوست.
حسین میرزا، که مترجم امریکایی‌ها بوده، کمی بعد از کودتای 28 مرداد 1332، به‌اتهام دست داشتن در ترور یک نظامی آمریکایی توسط فردی به نام سرهنگ جزایری و یاران او، همراه آن گروه به زندان افتاده و بی‌آنکه واقعاً در این ترور نقشی داشته بوده باشد زمان درازی را در زندان سپری کرده است. او با وقوع انقلاب و باز شدن درهای زندان‌ها از این حبس طولانی خلاص می‌شود.
حسین میرزا، از بین دیگر دستگیر شدگان مربوط به ترور نظامی امریکایی، تنها کسی است که از تیرباران جان سالم به‌در برده و برایش حکم حبس بریده‌اند.
ذهن حسین میرزا در کتاب «رازهای سرزمین من»، حین روایت داستان خود، عرصۀ حوادث واقعی را درمی‌نوردد و وارد ساحت اسطوره و رؤیا می‌شود. در خوابهای او – که روزگاری مترجم امریکایی ها – بوده، زبانِ تاریخ، به زبان اسطوره و رؤیا برگردانده می‌شود.
حسین میرزا، در کوران انقلاب در جستجوی گمشده‌ای است که یافتنش بخشی از گذشتۀ او را که، منجر به زندانی شدنش گشته است، روشن می‌کند. این گمشده زنی است به نام تهمینه ناصری که جستجوی حسین میرزا برای یافتنش، او را به حوادث انقلاب می‌کشاند و به متن این حوادث می‌آورد.
براهنی در کتاب «رازهای سرزمین من» از نفوذ امریکایی‌ها در ساختار قدرت در ایران عصر پهلوی دوم و برخورد تحقیرآمیزشان با نظامیان ایرانی و نیز از فساد درباریان می‌نویسد و همچنین شهر تهران را در کوران انقلاب به تصویر می‌کشد. او در این رمان، داستان انقلاب را با محوریت شخصیتی که از اعماق جامعه برخاسته و سالهایی طولانی را در زندان گذرانده است روایت می¬کند.
حسین میرزای «کتاب رازهای سرزمین من» در خانواده¬ای فقیر در تبریز بزرگ شده است. پدرش کارگر حمام بوده و چون نمی¬خواسته پسرش هم به روز او دچار شود او را به مدرسه فرستاده که درس بخواند. در دورة حضور امریکایی¬ها در تبریز حسین میرزا مترجم یک افسر امریکایی به نام سروان کرازلی می¬شود. سروان کرازلی را، چنانکه پیش‌تر اشاره شد، گروهی از نظامیان ایرانی، به دلیل رفتار تحقیرآمیزش با سرهنگی به نام سرهنگ جزایری، ترور می¬کنند و حسین میرزا نیز به اتهام دست داشتن در این ترور دستگیر و زندانی می¬شود.
درهای زندان¬ها که باز می¬شود حسین میرزا مدتی به تبریز می¬رود و بعد از آن خانه¬ای در خیابان آذرشهر در تهران اجاره می¬کند و تهران انقلابی، شهری را که انقلاب در حال زیر و زبر کردن آن است، تماشا و روایت می¬کند.
حسین میرزا احساس می¬کند که زندان طولانی او را خُرد و خراب کرده و وقت آن رسیده است که وقایع را به تماشا بنشیند، چون به عقیدة او «دوره، دوره¬ی جوان¬ها» است. او تماشا می¬کند و تهران انقلابی، تهرانی که حسین میرزا پیش از انقلاب هجده سال در زندان آن حبس بوده، اکنون فضایی باز و گشوده است.
براهنی صحنه‌های بسیاری از تهران روزهای انقلاب را در کتاب «رازهای سرزمین من» گنجانده است. در یکی از صحنه‌های این رمان، حسین میرزا همراه زنی که سابقاً از روسپیان شهر نو بوده و اکنون متحول شده است به شهر نوِ سوخته‌درآتش می‌رود. زن، که مادرش هنوز ساکن شهرِ نو است، با شنیدن خبر آتش‌زدن شهرِ نو نگران مادرش می‌شود و می‌خواهد برود ببیند چه بلایی بر سر مادرش آمده است و وقتی پا به ویرانۀ شهرِ نو می‌گذارد با جسد سوختۀ مادرش مواجه می‌شود.
دربارۀ رضا براهنی، نویسندۀ کتاب «رازهای سرزمین من»
دکتر رضا براهنی، متولد 1314 در تبریز و درگذشته به سال 1401، منتقد ادبی، قصه‌‌نویس، شاعر و روزنامه‌نگار ایرانی بود. براهنی دارای لیسانس زبان و ادبیات انگلیسی از دانشگاه تبریز و دکترای همین رشته از ترکیه بود.
براهنی از چهره‌های برجستۀ نقد ادبی در ایران و نیز از نخستین کسانی بود که جریان شعر پست‌مدرن را در ایران پایه‌گذاری کرد.
نقدهای تندوتیز، جسورانه و صریح براهنی، که در سال‌های پیش از انقلاب در مجلۀ «فردوسی» چاپ می‌شدند نام او را به‌عنوان منتقدی جنجالی بر سر زبان‌ها انداختند. او تئوری‌های غربی نقد ادبی را خوب می‌شناخت و آن‌ها را در نقد آثار ادبی ایرانی به کار می‌برد و بی‌محابا با شاعرانِ معروف و مطرح زمانۀ خود درمی‌افتاد و آثارشان را از دم تیغِ تیزِ نقدش می‌گذراند.
براهنی بعد از انقلاب نیز، در کنار قصه‌نویسی و سرودن شعر، به نوشتن نقد ادبی ادامه داد. در سال 1374، با انتشار کتاب «خطاب به پروانه‌ها و چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم؟»، که شامل مجموعه‌ای از اشعار او و مقاله‌ای بلند درباب شعر بود، بار دیگر جنجال‌آفرین شد. او در بخش دوم این کتاب، یعنی مقالۀ «چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم؟» که امروزه در ایران یکی از مقاله‌های کلاسیک و مهم در حوزۀ نقد و نظریۀ ادبی به‌حساب می‌آید، ضرورت عبور از شعر نیمایی و شعر سپید را مطرح کرد و تئوری خود را درباب شعر و چیستی آن توضیح داد.
براهنی، هم در شعر، هم در قصه و هم در نقد ادبی، ساحت‌هایی تازه را به‌روی ادبیات ایران گشود. در شعر، خودِ زبان را به‌جای معنا نشاند تا «زبانیت» شعر، خود بیانگر معنا باشد به‌جای آن‌که زبان، به‌عنوان واسطه، معنا را بر خود حمل کند. او همچنین در کتاب «آزاده خانم و نویسنده‌اش (چاپ دوم) یا آشویتس خصوصی دکتر شریفی» یکی از بهترین نمونه‌های ایرانی رمان پست‌مدرن را ارائه داد.
براهنی در سال‌های پیش از انقلاب، به‌موازات کار ادبی، به فعالیت سیاسی علیه رژیم پهلوی هم مشغول بود و به‌خاطر مواضع سیاسی‌اش مدتی به زندان افتاد. برای او ادبیات امری مستقل اما نه انتزاعی و یکسره بی‌ربط با جامعه و تاریخ و سیاست بود. قبل از انقلاب مدتی به امریکا رفت و در آنجا، در نوشته‌هایی که به زبان انگلیسی منتشر کرد، از شکنجه و اعدام در ایران عصر پهلوی دوم نوشت. او رییس «کمیته برای آزادی هنر و اندیشه ایران» بود و در سال 1356 برندۀ جایزۀ بهترین روزنامه‌نگار حقوق انسانی شد.
تاریخ و سیاست در آثار ادبی براهنی به ادبیات تغییر شکل می‌یابند و در فرایند این تغییر شکل، تاریخ ، گاه به شکل یک کابوس، یک خواب، یک آشفتگی زبانی و حتی جنون و هذیان یک فرد درمی‌آید و از این طریق، یعنی با ورود به ناخودآگاه یک فرد، به اسطوره و فرهنگ و ناخودآگاه جمعی پیوند می‌خورد و به ریشه‌ها و ساخت‌های خود می‌رسد.
از دیگر آثار داستانی رضا براهنی می‌توان به کتاب‌های «بعد از عروسی چه گذشت» و «روزگار دوزخی آقای ایاز»، از آثارش در نقد ادبی می‌توان به کتاب‌های «قصّه‌نویسی»، «طلا در مس»، «کیمیا و خاک» و «رؤیای بیدار» و از شعرهایش می‌توان به کتاب «اسماعیل» اشاره کرد.
براهنی در ترجمه نیز دستی داشت. نمایشنامۀ «ریچارد سوم» از ترجمه‌های اوست.
در سال 1384 جایزۀ ادبی یلدا، برای یک عمر فعالیت فرهنگی در زمینۀ نقد ادبی، به رضا براهنی داده شد.
ادامه keyboard_arrow_down
