ارواح ملیت ندارند

کتاب «ارواح ملیت ندارند» نوشتۀ یوکو تاوادا
جُستارهایی درباب کلمات و زندگی در دو زبان. کتاب «ارواح ملیت ندارند: تجربه‌ی زندگی میان زبان‌های ژاپنی و آلمانی» مجموعه جستارهایی از نویسنده‌ای است که زیستن در دو زبان آلمانی و ژاپنی را با تمام جزئیاتش تجربه کرده و این تجربه را در این جستارها به‌شیرینی بیان کرده است.
یوکو تاوادا، که ژاپنی اما ساکن آلمان است و هم به ژاپنی و هم به آلمانی می‌نویسد، در کتاب «ارواح ملیت ندارند»، از منظر یک نویسندۀ دوزبانه، به مقولۀ زبان و رابطۀ زبان‌ها و فرهنگ‌های مختلف نگاهی تازه انداخته و از زاویه‌ای نو به زبان و فرهنگ و ملیت نگریسته است.
کتاب «ارواح ملیت ندارند»، با تکیه بر جزئیاتی از زندگی روزمره و کاربرد زبان در متن زندگی عادی، ما را به هزارتوی زبان می‌برد و دری به دنیای رازآلود و پر از سایه‌روشنِ زبان می‌گشاید.
کتاب «ارواح ملیت ندارند»، به‌‌تعبیر ویم وندرس، فیلسماز بزرگ آلمانی، در یادداشتی که بر این کتاب نوشته است، یک سفر است. نویسنده در کتاب «ارواح ملیت ندارند» ما را با خود به سفری جذاب و فانتزی و تأمل‌برانگیز در جهانِ زبان می‌برد؛ سفری که مدام غافلگیر و شگفت‌زده‌مان می‌کند و چشم‌اندازهایی تازه را به دنیای زبان و نوشتن می‌گشاید.
یوکو تاوادا در کتاب «ارواح ملیت ندارند»، چنانکه در مقدمۀ ستاره نوتاج بر ترجمۀ فارسی این کتاب توضیح داده شده، از زبان آشنایی‌زدایی می‌کند و کلیشه‌های رایج و معمول درباب تقابل زبان‌ها و فرهنگ‌ها را به‌هم می‌زند.

مروری بر کتاب «ارواح ملیت ندارند»
ویم وندرس در یادداشت ستایش‌آمیزی که با عنوان «مشاهدات کوچک» بر کتاب «ارواح ملیت ندارند» نوشته و ترجمۀ فارسی آن در ابتدای ترجمۀ فارسی این کتاب آمده، کتاب «ارواح ملیت ندارند» را به سفری تشبیه می‌کند که «همچون رمانی از ژول ورن، فضایی خارق‌العاده پیش چشم خواننده باز می‌کند.»
تعبیر وندرس دربارۀ کتاب «ارواح ملیت ندارند»، وقتی آن را به رمانی از ژول ورن تشبیه می‌کند، تعبیری هوشمندانه است چراکه بر ویژگی‌ای از این کتاب انگشت می‌گذارد و آن را برجسته می‌کند که شاید بتوان گفت یکی از عناصر اصلی برسازندۀ نوشتار یوکو تاوادا در جستارهای کتاب «ارواح ملیت ندارند» است. تاوادا در این کتاب ما را از دروازۀ زبان و کلمات گذر می‌دهد تا قلمروی سرشار از فانتزی و تخیل و بازیگوشی و جادو و رمز و راز را به ما بنمایاند.
نکته‌ای که تاوادا در کتاب «ارواح ملیت ندارند» ما را به آن توجه می‌دهد این است که زبان متعلق به هیچ قلمرو ملی‌ و فرهنگی مشخصی نیست و خود، قلمروی مستقل است و به همین دلیل نمی‌توان از تفاوت‌های زبانی سخن گفت.
در کتاب «ارواح ملیت ندارند» زبان، گویا یک شخصیت داستانی است که با حضورش به اشیاء شخصیت می‌بخشد و آن‌ها را به بازی و جنب‌وجوش برمی‌انگیزد. در این کتاب، همه‌چیز انگار در گره‌گاهِ زبان و تخیل، انگار به ضربۀ چوبی جادویی، به حرکت و پرواز درمی‌آید و شکل‌هایی تازه به خود می‌گیرد. آشنایی‌زدایی از امور آشنایی که بدیهی تلقی می‌شوند کاری است که تاوادا در جستارهای کتاب «ارواح ملیت ندارند» انجام می‌دهد. او در این کتاب، ما را به جورِ دیگر دیدن چیزها و کشف دوباره‌شان فرامی‌خواند و این کار را از رهگذر تأمل در زبان و کشف وجوه رازآلود و لغزنده و به‌چنگ‌نیامدنی آن انجام می‌دهد و نیز به‌یُمنِ متصل نبودنش به زبانی که در آن زیسته اما زبان مادری‌اش نبوده و بعداً کشفش کرده است و از همین رو همیشه درعین زیستن در درونِ آن، بخشی از وجودش بیرون از آن مانده است. همین دوگانگی است که باعث می‌شود کتاب «ارواح ملیت ندارند» رویکردی آشنایی‌زدایانه به زبان آلمانی داشته باشد و از خلال این رویکرد، نکاتی باریک‌تر از مو و بدیع را درباب زبان بیان کند.
کتاب «ارواح ملیت ندارند» از شانزده جستار تشکیل شده است. جستارهای شانزده‌گانۀ کتاب «ارواح ملیت ندارند» عبارتند از: «از زبانِ مادری تا مادرِ زبانی: ژاپنی‌ها به مداد فحش نمی‌دهند»، «راویان بی‌روح: مردگان جذاب‌ترین راویان‌اند»، «معمای آلمانی: زبان مخفی نانواهای آلمان»، «غریبه در قوطی: الفبا تنها نظام نوشتاری جهان نیست»، «به کسی نمی‌شود گفت، اما اروپایی در کار نیست: این عینک خواهی‌نخواهی خیالی است»، «طلسم: دست رد به نیروهای شیطانی»، «مطالعاتی در قطار شهری: جای کسی که کتاب می‌خواند، تنگ نمی‌شود»، «بعد از چهل‌سالگی همه‌چیز فقط تکرار است: نمی‌دانم کتاب مقدسم کجا رفت»، «یادداشت‌هایی در لوفوتِن: صخره‌ها در دریا قدم می‌زنند»، «در دل گوتهارت: آن‌جا که سنگ‌ها سخن می‌گفتند»، «هفت داستانِ هفت مادر: حروفی که در نور ناخوانا می‌شوند»، «یکشنبه: روز استراحت، روز گاو: دیگر فرقی بین خدا و کاغذ نیست»، «ارواح ملیت ندارند: صدای روح»، «دروازه‌ی مترجم، یا سلان ژاپنی می‌خواند: شکافی که واژگان در آن سقوط می‌کنند»، «در بابِ چوب: اسم خدای آن‌ها "هنر" است» و «روستای فرهنگ واژگان: حالا نهنگ‌ها در کوهستان زندگی می‌کنند».
در بخشی از جستار «از زبانِ مادری تا مادرِ زبانی: ژاپنی‌ها به مداد فحش نمی‌دهند» از کتاب «ارواح ملیت ندارند» می‌خوانید: «در زبان مادری، واژه‌ها به آدم می‌چسبند، طوری که به‌ندرت می‌توان شور و شوق بازیگوشانه‌شان را درک کرد. در زبان مادری، افکار چنان به واژه‌ها متصل‌اند که نه فکر می‌تواند رها و آزاد پرواز کند و نه واژه. اما در زبان‌های خارجی، آدم چیزی شبیه منگنه‌کش در اختیار دارد: می‌تواند همه‌ی چیزهایی را که به هم متصل‌اند و دودستی یکدیگر را چسبیده‌اند، از هم جدا کند.»

دربارۀ یوکو تاوادا، نویسندۀ کتاب «ارواح ملیت ندارند»
یوکو تاوادا (多和田葉子)، متولد 1960، نویسنده و شاعر ژاپنیِ مقیم آلمان است. تاوادا در ژاپن ادبیات روسی خوانده و نیز دارای دکترای ادبیات آلمانی است. او به دو زبان ژاپنی و آلمانی می‌نویسد و تاکنون برندۀ جوایز مختلفی شده که از جملۀ آن‌ها می‌توان به جایزۀ آکوتاگاوا و مدال افتخاری مؤسسۀ گوته در آلمان اشاره کرد.
تاوادا خود را متأثر از کافکا و پل سلان می‌داند. زبان و رابطۀ میان کلمات و واقعیت و مرز میان رؤیا و بیداری از جمله مضامین آثار یوکو تاوادا هستند. او در آثارش از عناصر رئالیسم جادویی هم استفاده می‌کند.
از آثار یوکو تاوادا می‌توان به رمان «آخرین فرزندان توکیو» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «ارواح ملیت ندارند»
کتاب «ارواح ملیت ندارند: تجربه‌ی زندگی میان زبان‌های ژاپنی و آلمانی» با ترجمه و مقدمۀ ستاره نوتاج و مقدمه‌ای به‌قلم ناشر، در نشر اطراف منتشر شده است.
ستاره نوتاج، متولد 1367، مترجم ایرانی است. نوتاج دارای فوق لیسانس مهندسی کامپیوتر و مترجمی زبان آلمانی است. از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «تاریخ سینما از قرن نوزدهم تا امروز»، «ترانزیت» و «آخرش هم هیچ» اشاره کرد.