چریک مجاهد خلق: انسان شناسی سازمان مجاهدین خلق ایران دوره پیش از انقلاب 1357

کتاب «چریک مجاهد خلق: انسان‌شناسی سازمان مجاهدین خلق ایران، دوره پیش از انقلاب 1357» نوشتۀ محسن زال
چگونه انسان چریک می‌شود. محسن زال در کتاب «چریک مجاهد خلق: انسان‌شناسی سازمان مجاهدین خلق ایران، دوره پیش از انقلاب 1357»، با تمرکز بر چگونگی شکل‌گیری مشی چریکی در سازمان مجاهدین خلق ایران از زمان تأسیس این سازمان تا انقلاب 1357، سعی کرده است که نشان دهد یک سازمان چریکی چگونه و طی چه سازوکاری مَشیِ چریکی را در وجود افرادی که به آن می‌پیوندند نهادینه می‌کند.
در کتاب «چریک مجاهد خلق» با استناد به اسناد گوناگون به‌جا مانده درباره سازمان مجاهدین خلق ایران مناسبات اجتماعی و فرهنگی‌ای که افراد این سازمان درون آن پرورش می‌یافته‌اند و طی این مناسبات به چریک تبدیل می‌شده‌اند بررسی و تشریح شده است. محسن زال، که پیش‌تر در کتاب «سازمان مسعود» به انسان‌شناسی سازمان مجاهدین خلق در دوره بعد از انقلاب 57 پرداخته بود، در کتاب «چریک مجاهد خلق» به انسان‌شناسی این سازمان در دوره پیش از انقلاب و از ابتدای تشکیل سازمان تا زمان مارکسیست شدن آن پرداخته و مسیر شکل‌گیری شخصیت چریک مجاهد در دوره مورد نظر را در بستری فرهنگی و اجتماعی ترسیم کرده تا نشان دهد یک چریک تحت چه شرایط فرهنگی و اجتماعی دست به اعمالی می‌زند که چه بسا در شرایطی دیگر و خارج از سازمان و تشکیلات آن‌ها را انجام ندهد.
زال در کتاب «چریک مجاهد خلق» درصدد آن است که روایتی واقع‌بینانه، انتقادی و به‌دور از اسطوره‌پردازی از سازمان مجاهدین خلق ایران در پیش از انقلاب و مشی چریکی این سازمان به دست دهد.

مروری بر کتاب «چریک مجاهد خلق»
کتاب «چریک مجاهد خلق»، چنانکه نویسنده خود در این کتاب تأکید می‌کند، تاریخ‌نگاری سازمان مجاهدین خلق ایران از زمان به‌وجود آمدن این سازمان تا انقلاب 1357 نیست، اگرچه نویسنده ناگزیر بوده است برای ایجاد زمینۀ بحث اصلی روایتی از این تاریخ را نیز ارائه دهد. موضوع اصلی کتاب «چریک مجاهد خلق» اما، چنانکه در عنوان فرعی این کتاب آمده، انسان‌شناسی سازمان مجاهدین خلق ایران در سال‌های پیش از انقلاب است. در واقع تمرکز اصلی کتاب «چریک مجاهد خلق» بر خود شخصیت چریک و آنچه او را به جانب چریک‌‌شدن سوق می‌دهد و همچنین بستر فرهنگی و اجتماعی و مناسباتی است که چریک پس از پیوستن به سازمان در دل آن پرورده می‌شود. محسن زال در کتاب «چریک مجاهد خلق» به پژوهش در این زمینه پرداخته است که افراد در قبل از انقلاب بر اثر چه عوامل و انگیزه‌ها و محرک‌هایی به سازمان مجاهدین خلق می‌پیوستند و چریک می‌شدند و این سازمان چگونه آن‌ها را از فردیت خود و نیز از اجتماع جدا می‌کرد و از آن‌ها شخصیتهایی سازمانی می‌ساخت و ارزش‌های سازمانی را به جای ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی و اخلاقیِ بیرونِ سازمان می‌نشاند و باور به این ارزش‌ها را در وجود چریک نهادینه می‌کرد و به او هویتی تازه می‌داد. در کتاب «چریک مجاهد خلق» با نگرشی نقادانه به هویت سازمانی و شکل دادن سازمان به شخصیت چریک و مناسبات درون سازمان مجاهدین خلق در سالهای پیش از انقلاب 57 پرداخته شده است.
کتاب «چریک مجاهد خلق» از دیباچه، توضیحی از نویسنده درباره روش کار خود و اسناد و منابعی که به آن‌ها رجوع کرده و پانزده بخش تشکیل شده که عبارتند از: «از نهضت ملی تا سازمان مجاهدین خلق»، «زایش و سرانجام یک سازمان»، «روند مارکسیست شدن»، «نسبت با مارکسیسم»، «نهضت آزادی و سازمان مجاهدین»، «دستوری برای آمادگی»، «نسبت با نهاد رسمی»، «روشن کردن موتور بزرگ»، «اعدام‌های درون سازمانی»، «آسیب‌دیدگان»، «اسطوره‌ها»، «زنان و سازمان»، «خانواده»، «آرمانشهر یک مجاهد» و «انسان‌شناسی چریک مجاهد».
در بخشی از کتاب «چریک مجاهد خلق» می‌خوانید: «چریک اگر پیش از انتخاب زندگی چریکی در میدان اجتماع برای هرچه بیشتر دیده‌شدن و شناخته‌شدن مبارزه می‌کند، با چریک‌شدن به‌ناگاه مسیرش را به‌عکس این "خواست" تبدیل می‌کند و نظام ارزشی‌اش را تغییر می‌دهد به یک‌باره از عطش به دیده شدن می‌بُرد و نادیده شدن و ناشناخته بودن را ارزشمند می‌یابد. اما او با انتخاب گمنامی "تنهایی" را بر نمی‌گزیند، این انسان مخفی فردی تنها نیست که در انزوا فرو برود و همان تتمه منزلتش را هم از دست بدهد. او هویتش را از سازمانی می‌گیرد که برایش به‌مثابه مرجع مشروعیت بخش عمل می‌کند. بنابراین وقتی او از دیده شدن در عرصه اجتماع صرف‌نظر می‌کند به نوعی افسردگی فرو نمی‌رود.
مجاهد با مخفی شدن دو ارزش را با یکدیگر جایگزین می‌کند. ارزش "هر چه بیشتر دیده شدن" را با ارزش "ناشناس ماندن" و حتی غیرقابل شناسایی بودن. اگر در وضعیت عادی اصرار دارد که شناخته بشود در این وضعیت همه سعی‌اش را می‌کند که ناشناس بماند. زیرا در اینجا شناسایی به‌مثابه خطر نیز هست. از این رو جابجایی در ارزش‌هایش تضمین نیز دارد و تخطی از آن می‌تواند به مخاطره جان او نیز بینجامد. نظام ارزشی جدید را سازمان قوام بخشیده و اگر سازمان نباشد این نظام بی‌معنا خواهد بود و فرو خواهد ریخت. کنشگر گمنام که در متمایز کردن خود در جامعه ناموفق است و در حال یکدست شدن با دیگر اعضای آن است به عرصه‌ای وارد می‌شود که از فرورفتن او به میدان جامعه جلوگیری می‌کند، بنابراین "ناپدیدشدن" از دید جامعه، او را متمایز کرده و به او هویتی ویژه می‌بخشد.
چریک مخفی اگر از دید جامعه پنهان شده، در عوض در تشکیلات معنی پیدا کرده و چون بروز عضویت در سازمان "مخفی بودگی" نیز هست این ناپدید شدن خود به‌مثابه "بود شدن" است، بود شدنی که حضور او را در جامعه به‌واسطه من بزرگ‌تر او "سازمان"، پُررنگ‌تر و مؤثرتر نیز می‌کند؛ اگرچه نوع‌ بودنش تغییر کرده باشد. جامعه فقط تأثیر او را می‌بیند و جز در مواردی نادر او را به نام نمی‌شناسد، او اگرچه گمنامی را انتخاب کرده ولی این گمنامی همزاد رازپوشی است. بنابراین چریکی که در خیابان تردد می‌کند و هیچ‌کس او را نمی‌شناسد و به هیچ گرفته می‌شود، چون خود را حامل رازی بزرگ می‌داند برخوردهای گاه تحقیرآمیز آزارش نمی‌دهد چرا که راز بزرگ سرمایه‌ای است که اگر فاش شود تراز او را به سرعت تغییر خواهد داد. او هویتش را از جامعه به سازمان منتقل کرده و به‌واسطه سازمان با جامعه مواجه می‌شود. بنابراین او فردیتش را در این سطح وا می‌گذارد و به ابرپدیده‌ای متوسل می‌شود که با مطرح شدن خود، او را نیز هرچه پررنگ‌تر مطرح خواهد کرد.»
کتاب «چریک مجاهد خلق: انسان‌شناسی سازمان مجاهدین خلق ایران، دوره پیش از انقلاب 1357» در نشر ماهریس منتشر شده است.

درباره محسن زال، نویسنده کتاب «چریک مجاهد خلق»
محسن زال، متولد 1355، پژوهشگر حوزه انسان‌شناسی است. «معنای دین در زندگی روزمره: انسان‌شناسی دین عامیانه» و «سازمان مسعود: انسان‌شناسی سازمان مجاهدین خلق (دوره بعد از انقلاب 57)» دو کتاب دیگر محسن زال در زمینۀ انسان‌شناسی‌اند.