چرا جنگ؟

کتاب «چرا جنگ؟» نامه‌نگاری آلبرت آینشتاین و زیگموند فروید
دو نامه، یکی از آلبرت آینشتاین به زیگموند فروید و دیگری از فروید به آینشتاین، درباب جنگ. کتاب «چرا جنگ؟»، چنانکه خسرو ناقد در دیباچه‌اش بر ترجمۀ فارسی این کتاب یادآور شده است، «در شمار آثار کلاسیک درباره پدیده جنگ است» و «به همۀ زبان‌های اروپایی و بسیاری دیگر از زبان‌های دنیا ترجمه و منتشر شده است.»
کتاب «چرا جنگ؟» با نامۀ آینشتاین به فروید و پرسش او درباره راهکاری برای اینکه دیگر در دنیا جنگی درنگیرد آغاز می‌شود و پس از آن نامۀ فروید می‌آید که حاوی پاسخ نه‌چندان خوشبینانۀ او به پرسش آینشتاین است.
نامۀ آینشتاین به فروید در 30 ژوئیۀ 1932 و پاسخ فروید به این نامه در سپتامبر 1932 نوشته شده است. متن آلمانی هردو نامه، چنانکه در دیباچۀ خسرو ناقد بر ترجمۀ فارسی کتاب «چرا جنگ؟» توضیح داده شده، در سال 1933 ابتدا به زبان‌های انگلیسی و فرانسوی ترجمه و به‌صورت کتاب منتشر شد. این مصادف با زمانی بود که نازی‌ها در آلمان قدرت گرفته بودند و در آنجا کتاب‌های آینشتاین و فروید در لیست سیاه قرار داشت. به همین دلیل امکان انتشار متن اصلی نامه‌ها در قالب کتاب در آلمان فراهم نشد، اما فروید توانست با کمک «انستیتوی بین‌المللی همکاری‌های معنوی» این کتاب را در سال 1933 با عنوان اصلی Warum Krieg? به زبان آلمانی در پاریس منتشر کند.

مروری بر کتاب «چرا جنگ؟»
کتاب «چرا جنگ؟» در دورانی پدید آمده است که اروپا جنگ جهانی اول را پشت سر گذاشته بوده اما خطرات وقوع جنگی دیگر را پیش روی خود می‌دیده است. فاشیست‌ها در ایتالیا و نازی‌ها در آلمان قدرت گرفته بودند و چیزی نمانده بود که جنگ دوم جهانی آغاز شود. در چنین شرایطی بود که گروهی از روشنفکران اروپایی به این فکر افتادند که چگونه می‌شود از وقوع جنگی دیگر جلوگیری کرد. «جامعۀ ملل» با همین هدف تأسیس شد و آینشتاین نیز یکی از اعضای آن بود. نامه‌ای که آینشتاین به فروید نوشت و نظر او را درباره چگونگی جلوگیری از جنگ جویا شد در همین دوران نوشته شد. این نامه نمودی از دغدغه‌های صلح‌طلبانۀ آینشتاین و گروهی دیگر از روشنفکران اروپایی در آن دوران حساس تاریخ اروپاست. آینشتاین در بخشی از این نامه از فروید می‌پرسد: «آیا هدایت رشد روان انسان در جهتی که توان مقابله با جنون نفرت و نابودی را داشته باشد امکان‌پذیر است؟ منظورم در این‌جا فقط به اصطلاح مردمان عادی و عامی نیستند، بلکه بنا بر تجربیات زندگی، درست همین به اصطلاح "روشنفکران"‌ اند که به‌سادگی تحت تأثیر جنون و تلقینات توده‌ای قرار می‌گیرند؛ زیرا اینان بلاواسطه از تجربه‌های زندگی روزمره خود الهام نمی‌گیرند، بلکه به راحتی و به طور کامل جذب و مسحور آن چیزهایی می‌شوند که بر روی کاغذ نقش بسته است.»
پاسخ فروید اما چندان امیدوارکننده نیست. به اعتقاد فروید ماجرای جنگ و انگیزه‌های غریزی پشت آن پیچیده‌تر از آن است که بتوان به قطع و یقین به جلوگیری از وقوع جنگ در آینده امید داشت و راه حلی ساده و قابل اجرا برای آن پیدا کرد. فروید البته، ضمن تشریح نیروهای غریزی‌ای که جنگ را رقم می‌زنند و طرح یک بحث تئوریک جذاب و هوشمندانه در باب قدرت و جنگ و غریزه تخریب، از عواملی صحبت می‌کند که می‌توانند تأثیری در پیشگیری از جنگ داشته باشند اما آنچنان با امید قاطع از این عوامل سخن نمی‌گوید و معتقد است عشق اگرچه می‌تواند عاملی مهم برای برقراری صلح باشد اما «این ادعایی است آسان» که «به کار بستن آن دشوار است.»
فروید درنهایت، با همۀ تلخی و نومیدی واقع‌بینانه‌‌ای که از پاسخ او به آینشتاین برمی‌آید، می‌نویسد: «ولی شاید امیدی واهی و خیال‌بافی نباشد اگر به تأثیر دو عامل که در آینده‌ای نه‌چندان دور به جنگ و جنگ‌طلبی خاتمه خواهند داد امید ببندیم: یکی نگرش فرهنگی و دیگری ترس موجّه از تأثیرات و پیامدهای جنگ آتی. نمی‌توان حدس زد که این راه از چه پیچ‌وخم‌هایی خواهد گذشت. در این میان فقط می‌توان گفت هر آن‌چه به تکامل فرهنگی یاری رساند و آن را تقویت و تسریع کند، بی‌گمان کاربردی مثبت علیه جنگ دارد.»

درباره آلبرت آینشتاین و زیگموند فروید
آلبرت آینشتاین (Albert Einstein)، متولد 1879 و درگذشته به سال 1955، فیزیکدان نظری واضع نظریۀ نسبیت، فعال صلح آلمانی و برنده جایزه نوبل فیزیک در سال 1921 بود. او یکی از مشهورترین و تأثیرگذارترین دانشمندان قرن بیستم است. آینشتاین بعد از جنگ جهانی اول همسو با گروهی دیگر از روشنفکران اروپایی، نظیر برتراند راسل و رومن رولان و اشتفان تسوایگ، به این فکر افتاد که برای پیشگیری از جنگی دیگر در جهان تلاش کند. نامۀ او به فروید، که در کتاب «چرا جنگ؟» چاپ شده، با همین دغدغه نوشته شد. او همچنین از امضاکنندگان بیانیه‌ای معروف به بیانیۀ «راسل – آینشتاین» بود که برتراند راسل آن را تهیه کرده و یازده دانشمند امضایش کرده بودند. بیانیۀ «راسل – آینشتین» هشداری بود به خطرات گسترش سلاح‌های هسته‌ای برای جامعۀ بشری.

زیگموند فروید (Sigmund Freud)، متولد 1856 و درگذشته به سال 1939، عصب‌شناس و روان‌کاو اتریشی و بنیانگذار دانش روان‌کاوی بود. فروید یکی از تأثیرگذارترین متفکران بر ساحت‌های گوناگون هنر و فرهنگ و اندیشه در قرن بیستم بوده است. او با پرداختن به قلمرو ناخودآگاه عرصه‌ای تازه را در روان‌کاوی گشود که از محدوده روانشناسی و روان‌کاوی و روان‌درمانی بسیار فراتر رفت و با حیطه‌هایی چون تولید هنری و ادبی و نیز تفکرات فلسفی و علوم سیاسی و اجتماعی و... درآمیخت. آراء فروید باب تازه‌ای را در نقد هنری و ادبی گشود و تفسیری تازه از خلق هنری و ادبی ارائه داد. تأثیر او را از جمله بر مکتب هنری و ادبی سوررئالیسم و آثار سوررئالیستی نقاشی و سینما و ادبیات می‌توان دید.
از آثار فروید می‌توان به «سه رساله درباره نظریه جنسی»، «تفسیر خواب»، «لئوناردو داوینچی»، «آینده یک پندار» و «موسی و یکتاپرستی» اشاره کرد.

درباره ترجمۀ فارسی کتاب «چرا جنگ؟»
کتاب «چرا جنگ؟» به‌تدوین و ترجمۀ خسرو ناقد در نشر نی منتشر شده است. ترجمۀ فارسی این کتاب، علاوه بر نامه‌‌نگاری‌ آینشتاین و فروید، شامل دیباچه‌ای از خسرو ناقد و چهار پیوست است. پیوست نخست کتاب گفتاری با عنوان «ندای صلح‌طلبی» از آلبرت آینشتاین است که برگرفته از گفت‌وگویی با اوست. ترجمه و قرارگرفتن این گفتار در کنار نامه‌های آینشتاین و فروید می‌تواند خواننده را در درک بهتر دیدگاه‌های آینشتاین درباب جنگ یاری کند. پیوست دوم جستاری است از زیگموند فروید با عنوان «فناپذیری، سوگواری، جنگ» که این نیز مانند پیوست نخست مکملی است برای بخش اصلی کتاب که همان نامه‌هاست. بعد از این جستار، پیوست دیگری با عنوان «جنگ و دستِ بستۀ اندیشمندان» آمده که شامل متن کامل مصاحبه‌ای است که روزنامۀ «شرق» بعد از چاپ اول ترجمۀ فارسی کتاب «چرا جنگ؟» با خسرو ناقد انجام داده بوده است. پیوست پایانی ترجمۀ فارسی «چرا جنگ؟» شامل توضیحات خسرو ناقد درباره ویراستِ جدید این ترجمه است.
خسرو ناقد، متولد 1329 در شیراز، فرهنگ‌نویس، مقاله‌نویس، مؤلف و مترجم ایرانی ساکن آلمان است. از آثار تألیفی خسرو ناقد می‌توان به کتاب‌های «خِرَدکُشی: روشنفکران و انقلاب اکتبر»، «سنجش دیالکتیک روشنگری»، «رؤیاهای شرقی ـ غربی: از رؤیاهای گیل‌گَمِش تا کابوس‌های نیچه» و از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «سیب و سرباز: شعرهایی فراسوی وحشت»، «عاشقانه‌های عصر خشونت» و «شعر روزهای دلتنگی: سروده‌های شاعران شهر کافکا» اشاره کرد.

رتبۀ کتاب «چرا جنگ؟» در گودریدز: 3.73 از 5.