معدن مس سرچشمه 1351 - 1345 نقش دولت، کارفرمایان و نیروی کار در شکل گیری صنعت مس ایران

کتاب «معدن مس سرچشمه (1357 – 1345)» نوشتۀ عبدالرضا علمدار
پژوهشی تاریخی – اجتماعی در معدن مس سرچشمه، تأثیر آن بر زیست اجتماعی و فرهنگی کارگران و نیز عوامل و نیروهای اجتماعی اثرگذار بر کار این معدن. کتاب «معدن مس سرچشمه (1357 – 1345): نقش دولت، کارفرمایان و نیروی کار در شکل‌گیری صنعت مسِ ایران» یک تاریخ‌نگاری با رویکرد اجتماعی دربارۀ معدن مس سرچشمه است که تاریخ این معدن، از آغاز اکتشاف آن تا پایان عصر پهلوی، را دربرمی‌گیرد.
در کتاب «معدن مس سرچشمه» تاریخ معدن مس سرچشمه در متن تاریخ ایران مدرن و به‌طور مشخص‌تر در متن تاریخ صنعتی شدن ایران، روایت شده و مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
عبدالرضا علمدار در کتاب «معدن مس سرچشمه»، چنانکه خود در مقدمۀ این کتاب توضیح می‌دهد، با رویکردی متفاوت با رویکردهای مرسوم و غالب در تاریخ‌نگاری ایران مدرن به روایت بخشی از تاریخ معاصر ایران که با صنعتی شدن در پیوند است، می‌پردازد.

مروری بر کتاب «معدن مس سرچشمه»
تمرکز اصلی کتاب «معدن مس سرچشمه» بر نقشی است که دولت، کارفرمایان و نیروی کار در ایران در شکل‌گیری صنعت مس ایران ایفا کرده‌اند. در کتاب «معدن مس سرچشمه» همچنین به این موضوع پرداخته شده که اکتشاف و فعالیت این معدن، چگونه بر فرهنگ و سبک زندگی کارگران تأثیر گذاشت و زندگی و طرز فکر آن‌ها را دگرگون کرد و نیز جامعۀ کارگری و فرهنگ کارگران و کنش‌های آن‌ها خود چه اثری بر فعالیت‌های معدن مس سرچشمه داشت.
کتاب «معدن مس سرچشمه»، چنانکه در مقدمۀ مراد ثقفی بر ترجمۀ فارسی این کتاب اشاره شده است، روایتی انتقادی از دوران صنعتی‌سازی در ایران، در دهه‌های 40 و 50 خورشیدی است، که «منحصر به کارفرمایان و مدیران نمانده و نقش و تعامل کارگران را نیز در این فرایند مورد بررسی قرار داده است.»
نویسنده در کتاب «معدن مس سرچشمه» از رویکرد از بالا به پایین در تاریخ‌نگاری ایران مدرن و نیز از رویکردی که کنش و نقش کارگران در تاریخ ایران مدرن را به اتحادیه‌های کارگری و فعالیت‌های سیاسی کارگران محدود می‌کند، پرهیز کرده و رویکردی اجتماعی را، که مبتنی بر تمرکز بر کار کارگران و فرهنگ و زندگی روزمرۀ آن‌هاست، در نگارش تاریخ صنعتی شدن ایران، اتخاذ کرده است.
در کتاب «معدن مس سرچشمه» به صنعتی شدن ایران فقط از منظر نقش کارفرمایان و دولت در این فرایند نگاه نمی‌شود و به نقش تأثیرگذار نیروی کار در این فرایند نیز پرداخته می‌شود؛ نقشی که، چنانکه در کتاب «معدن مس سرچشمه» می‌بینیم، در فعالیت سیاسی و صنفی کارگران خلاصه نمی‌شود و به زندگی روزمره و کار و سبک زندگی و فرهنگ آن‌ها ربط پیدا می‌کند.
عبدالرضا علمدار در مقدمۀ کتاب «معدن مس سرچشمه» دربارۀ رویکرد و روش خود در این کتابِ پژوهشی و آن‌چه در این پژوهش به آن پرداخته شده و پرسش کانونی مطرح در آن می‌نویسد: «این پژوهش بررسی تاریخچه تأسیس مس سرچشمه در ایران از سال 1345 تا 1357 است. این دوره از روزهای اوّلیه توسعه معدن در سال 1345 تا انقلاب ایران در سال 1357 که معدن تقریباً آمادۀ بهره‌برداری بود، را پوشش می‌دهد. این پژوهش عمدتاً با استفاده از ساختار روش‌شناسی مارک بلوخ، بر ساختار یک مطالعه تاریخی در مورد آنچه در گذشته اتفاق افتاده است و چرایی آن، تمرکز دارد.
پرسش کانونی رساله آن است که، مؤلفه‌های کلیدی چگونه شالوده صنعت مس ایران را در معدنِ مسِ سرچشمه هم به لحاظ معدنی هم از نظر اجتماعی شکل دادند؟ با این هدف، رساله بر تعامل نیروهای اجتماعی مختلف؛ از جمله دولت، شامل تکنوکرات‌ها، کارآفرینان معدن و کارگران تمرکز دارد. به‌طور مشخص، پژوهش کنونی این پرسش را مطرح می‌کند که چگونه نیروهای دولتی، به موازاتِ علل ساختاری، روابط بین دولت و کارآفرینان معدن و دولت و کارگران را در چارچوب تحوّل محیط داخلی و بین‌المللی شکل دادند؟»
کتاب «معدن مس سرچشمه» از مقدمه، سه فصل و یک بخش نتیجه‌گیری با عنوان «دولتِ توسعه‌گرای نفتی، کارفرمایان و کارگران» تشکیل شده است.
فصل‌های سه‌گانۀ کتاب «معدن مس سرچشمه» عبارتند از: «معادنِ مدرن در ایران: کار و دولت»، «شکل‌گیری صنعتِ مدرن مس در ایران: رابطۀ بین یک دولتِ توسعه‌گرا و بنگاه» و «دولت توسعه‌گرا و شکل‌گیری طبقۀ کارگر صنعتی».
تاریخ‌نگاری ایران مدرن، دولت توسعه‌گرای نفتی، واکنش محلی و عکس‌العمل کارگران به توسعۀ معدن مس، مداخله‌گرایی دولتی در اوایل توسعۀ معادن مدرن، نهادهای دولتی و شکل‌گیری رویکرد توسعه‌گرا، دولت و گسترش صنعت معدن، اصلاحات ارضی، افزایش درآمد نفت، مؤسسات دولتی و مدیریت برنامه‌های توسعه، جغرافیا و پوشش گیاهی منطقۀ سرچشمه و جغرافیای انسانی آن، بنیان صنعت مدرن مس در ایران، ملی شدن معدن مس سرچشمه، قشربندی اجتماعی و شرایط منطقه‌ای، کارفرمایان محلی و شکل‌گیری طبقۀ نیمه‌دهقان / نیمه‌کارگر، جذب نیروی کار و دستمزد، آموزش، محل اسکان، مقاومت محلی، ظهور پدرسالاری و شکل‌گیری نیروی کار نیمه‌کارگر – نیمه‌دهقان، سیاست‌های رفاهی، تضاد نیروی کار و مناقشه بر سرِ زمین، سیاست‌های اجتماعی، ساخت شهرک مدرن، نظم نیمه‌استعماری و میراث مورد مناقشۀ آن، طبقۀ کارگر و انقلاب 1357 و جامعۀ محلی و کارگران از جمله موضوعاتی هستند که در کتاب «معدن مس سرچشمه» در ارتباط با تاریخ معدن مس سرچشمه در دورانی که موضوع این کتاب است، به آن‌ها پرداخته شده است.
کتاب «معدن مس سرچشمه (1357 – 1345): نقش دولت، کارفرمایان و نیروی کار در شکل‌گیری صنعت مسِ ایران» با ترجمۀ عطا رشیدیانی و همراه با مقدمۀ مراد ثقفی بر ترجمۀ فارسی این کتاب، در انتشارات شیرازه منتشر شده است.