مجموعه تاریخ ایران زمین 3: اشکانیان فرمانروایان فراموش شده

کتاب «اشکانیان: فرمانروایان فراموش شده» سومین مجلد از مجموعه‌ی تاریخ ایران‌زمین است. این کتاب تاریخ اشکانیان را مورد بررسی قرار داده است. دودمان اشکانیان از 247 ق.م تا 224 م بر سرزمین پهناور ایران حکمرانی کردند و طولانی‌ترین دودمان پادشاهی این سرزمین را به نام خود رقم زدند. کتاب «اشکانیان: فرمانروایان فراموش شده» به قلم محسن جعفری و توسط انتشارات ققنوس روانه‌ی بازار نشر گردیده است.

مروری بر کتاب «اشکانیان فرمانروایان فراموش شده» نوشته‌ی محسن جعفری
اشکانیان از شگفت‌انگیزترین دودمان‌‌های پادشاهی ایران بوده‌اند. با این‌که طولانی‌ترین دوره حکمرانی در ایران متعلق به دودمان اشکانیان است، با این حال منابع تاریخی بسیار محدودی درباره‌ی آن‌ها باقی مانده است. حتی در منابع تاریخی یونانیان نیز جز اشاراتی حاشیه‌ای به جنگ‌هایی که میان این دو قدرت به وقوع پیوسته، اسناد درخور توجهی باقی نمانده است. کتاب «اشکانیان: فرمانروایان فراموش شده» می‌کوشد تا سلسله اشکانیان را که یکی از مهم‌ترین دودمان‌های تاریخی ایران است و از سال 224 قبل از میلاد تا سال 247 میلادی به طول انجامید را مورد بررسی قرار دهد. در دوره اشکانیان، ایران به یکی از بزرگ‌ترین امپراطوری‌های جهان تبدیل شد و تحت حکومت اشکانیان، مرزهای آن تا عراق و هندوستان گسترش یافت. اشکانیان با سیاست‌های پیچیده و بدیع خود در حکمرانی توانستند این امپراطوری را به یکی از بزرگ‌ترین و قدرتمندترین امپراطوری‌های تمام تاریخ بدل کنند و فرهنگ و هنر را در ایران ترویج دهند.
امپراطوری هخامنشیان در سال 330 ق.م با حمله‌ی اسکندر مقدونی و مرگ دردناک داریوش سوم منقرض شد. پس از آن طی فعل و انفعالاتی مناسبات قدرت دستخوش تغییراتی بود تا این‌که اشکانیان آرام‌آرام پدیدار شوند و حکومت را در دست بگیرند. مورخان معتقدند تبار اشکانیان به قبیله‌ی «پرنی» که یکی از قبایل سکاییِ ساکن بین رود جیحون و کرانه‌های شرقی دریای خزر بود، بازمی‌گردد. گروهی از پرنی‌ها در حدود سال 250 ق.م به رهبری ارشک و تیرداد (که برادر یکدیگر بودند) وارد سرزمین پارت (خراسان فعلی) شدند. آن‌ها در اولین اقدامشان به هیرکانیا (گرگان فعلی) لشکرکشی کرده و آن سرزمین را تصاحب کردند. ارشک تلاش سلوکیان برای بازگشت به قدرت را ناکام گذاشت و حکومت پارت را تثبیت کرد و آغاز راه طولانی یکی از قدرتمندترین و طولانی‌ترین امپراطوری‌های این سرزمین بود.
متأسفانه، آن‌گونه که از شواهد و قراین برمی‌آید، اشکانیان تمایل چندانی برای مکتوب کردن وقایع زمان خود نداشته‌اند و این دریغ بزرگی که دست ما را از طولانی‌ترین دودمان پادشاهی این کشور کوتاه می‌کند. بررسی معدود سنگ‌نوشته‌‌های باقی مانده از این دوره نشان می‌دهد که اشکانیان هیچ گزارش تاریخی درخور توجهی را ثبت نکرده‌اند. با توجه به این دریغ بزرگ که بخش عمده‌ای از وقایع طولانی‌ترین دودمان ایران‌زمین را در تاریکی فرو برده است معدود آثار به‌جا مانده از این دوره بسیار مغتنم‌اند. از جمله اسناد بسیار مهمی که برای شناخت اشکانیان در دسترس است، سکه‌های به‌جا مانده از این دودمان است. سکه‌های باقی مانده از دودمان اشکانیان ارزش تاریخی بسیار زیادی دارند، تا حدی که بسیاری از پادشاهان اشکانی از روی همین سکه‌های به‌جا مانده شناسایی شده‌اند.
به هر ترتیب و با وجود تمام کمبودهایی که در اسناد و منابع این دوره با آن مواجه هستیم، امروزه به خوبی دریافته‌ایم که اشکانیان در نگهداری، رشد و گسترش فرهنگ این سرزمین چه تاثیر به‌سزایی داشته‌اند. اشکانیان طی پنج قرن از مرزهای این سرزمین در برابر قدرت‌های بزرگی همچون سلوکیان و رومیان حفاظت کردند. اشکانیان در 9 جنگ با این دو قدرت بزرگ مبارزه کردند. سلوکیان سه بار و پادشاهان رومی شش بار در دوره حکمرانی اشکانیان به ایران حمله کردند که در تمام این جنگ‌ها اشکانیان پیروز میدان بودند. این دستاورد بزرگ در زمانی اتفاق افتاده است که رومیان با قلمروی پهناور که شامل اروپا، شمال آفریقا، آناتولی (ترکیه امروزی) و سوریه می‌شد در اوج قدرت بودند. ناگفته نماند که غیر از این 9 جنگ با دو قدرت بزرگ آن زمان، اشکانیان درگیر جنگ‌های کوچک دیگری نیز بودند و البته در همین بازه زمانی اشکانیان در مقابل پیش‌روی اقوام کوچ‌نشین در شمال شرق ایران نیز ایستادگی کردند. برای درک بهتر این دستاورد بزرگ اشکانیان فقط کافی است به این نکته توجه کنیم که شکست اشکانیان در برابر هر یک از دشمنانشان به احتمال بسیار زیاد منجر به نابودی کامل زبان و فرهنگ این سرزمین می‌شد و دیگر اثری از تمدن و فرهنگ با شکوه ایرانی به‌جا نمی‌ماند. شاهد این فرضیه هم تمدن کهن و باشکوه مصر است که با آن عظمت و قدمت در برابر یورش یونانیان و رومیان کاملاً از بین رفت و سرزمین مصر دیگر هرگز به آن شکوه و قدرت بازنگشت.

برشی از کتاب «اشکانیان: فرمانروایان فراموش شده»:
اشکانیان در تاریخ شهرسازی ایران جایگاه ویژه‌ای دارند و دگرگونی سرنوشت‌سازی در این زمینه پدید آوردند. در آغاز فرمانروایی اشکانیان دو سنت شهرسازی پارسی و یونانی در ایران رواج داشت. سنت شهرسازی پارسی که در دوره‌ی هخامنشی به اوج شکوفایی خود رسیده بود ویژگی‌هایی چون مرکزیت سیاسی و نظامی و رابطه‌ی تنگاتنگ با روستاها را داشت. در مرکز این شهرها دژ حکومتی قرار داشت که مظهر قدرت سیاسی دولت بود و نهادهای سیاسی، اداری و مذهبی مهم را درون خود جای داده بود. بهترین نمونه‌ی شهرهای پارسی تخت جمشید بود.
پس از تصرف ایران به دست مقدونیان، سنت‌های هلنی از جمله شهرسازی یونانی در ایران رواج یافت. شهرهای یونانی در بنیاد خود شهرهایی نظامی بودند که بر مبنای دولت‌شهرهای یونانی شکل گرفتند. مهم‌ترین ویژگی اقتصادی این شهرها محوریت تجارت بود به همین دلیل این شهرها در کنار راه‌های مهم ساخته می‌شدند. شهرهای یونانی به شکل چهارگوش و خیابان‌ها به شکل شطرنجی طراحی می‌شدند. برای نخستین بار در ایران مفهوم میدان در شهر یونانی اهمیت یافت، میدان مرکز داد و ستد تجاری و فرهنگی بود و همه‌ی ساختمان‌های مهم شهر پیرامون آن ساخته می‌شدند.
اشکانیان با آمیختن این دو سنت شهرسازی، سبکی نو در شهرسازی ایجاد کردند که بعدها در دوره ساسانی به اوج شکوفایی خود رسید. اشکانیان برای نخستین بار در تاریخ شهر دایره‌ای‌شکل را پایه‌گذاری کردند که گسستی جدی از شهرسازی یونانی بود. بهترین نمونه‌ی دگرگونی شهرسازی در دوره‌ی اشکانی را در شهر مرو می‌توان دید که شهر دایره‌ای اشکانی گرداگرد شهر چهارگوش سلوکی گسترش یافته است.

درباره‌ی محسن جعفری نویسنده‌ی کتاب «اشکانیان: فرمانروایان فراموش شده»
محسن جعفری نویسنده، جامعه‌شناس مسائل اجتماعی و فارق‌التحصیل دانشگاه مازندران است. از جمله کتاب‌های او می‌توان به: داستان‌هایی از ادبیات کهن، نشر گوهر اندیشه؛ کتاب ‌داستان‌های شاهنامه، انتشارات گوهر اندیشه و ساسانیان: فرمانروایان ایرانشهر، نشر ققنوس اشاره کرد.