شامپانزه سوم

کتاب «شامپانزۀ سوم» جرد دایموند با بازنویسی ربکا استفاف
پژوهشی در منشاء حیوانی رفتار آدمی و عواملی که سلطۀ انسان بر همتای حیوانش و نیز سلطۀ گروهی از انسان‌ها بر گروهی از انسان‌های دیگر را میسر کرده‌اند. کتاب «شامپانزۀ سوم: سرگذشت و سرنوشت انسان خردمند به زبان ساده»، با عنوان اصلی The Third Chimpanzee for Young People: On the Evolution and Future of the Human Animal، بازنویسی کتاب «شامپانزۀ سوم» جرد دایموند توسط ربکا استفاف برای نوجوانان است.
ربکا استفاف در بازنویسی‌اش از کتاب «شامپانزۀ سوم» دایموند، روایتی ساده شده از این کتاب ارائه داده که قابل استفاده برای نوجوانان باشد.
جرد دایموند کتاب «شامپانزۀ سوم» را اولین بار در سال 1991 منتشر کرد. او در این کتاب ماجرای تکامل انسان خردمند و سلطۀ او، نخست بر شامپانزه‌ها و سپس بر همنوعان خود، را شرح می‌دهد و از قواعد و ملزومات سلطۀ گروهی بر گروه دیگر می‌گوید.
کتاب «شامپانزۀ سوم» کتابی است که این نظریۀ متعارف و مرسوم را که چیرگی و سلطۀ انسان بر شامپانزه‌ها و نیز سلطۀ گروهی از انسان‌ها بر گروهی از انسان‌های دیگر را ناشی از ژن برتر گروه پیروز می‌داند، رد می‌کند و تکامل و سلطه را ناشی از عواملی چون محیط و شرایط جغرافیایی و پیشرفت ابزار و تکنولوژی می‌داند.
دایموند همچنین در کتاب «شامپانزۀ سوم» آیندۀ پیشرفت تکنولوژی را به‌سود محیط زیست نمی‌داند و این امکان را پیش می‌کشد که چه‌بسا پیشرفت تکنولوژی به تخریب گستردۀ محیط زیست و انقراض بینجامد.
کتاب «شامپانزۀ سوم» در سال 1992 جایزۀ کتاب لس آنجلس تایمز و نیز جایزۀ انجمن سلطنتی برای کتاب‌های علمی را دریافت کرد.
نسخۀ بازنویسی و ساده شدۀ کتاب «شامپانزۀ سوم» اولین بار در سال 2014 منتشر شده است. این نسخه از کتاب «شامپانزۀ سوم»، هم برای نوجوانان قابل استفاده است و هم برای کسانی که تازه می‌خواهند با مباحث تاریخی و اجتماعی و زیست‌شناختی مربوط به پیدایش و تکامل انسان خردمند آشنا شوند و بدانند انسان چگونه بر دیگر موجودات سلطه یافت و بعد از آن چگونه گروهی از انسان‌ها گروهی دیگر را از میدان به‌در کردند.

مروری بر کتاب «شامپانزۀ سوم»
جرد دایموند، چنانکه خود در مقدمۀ کتاب «شامپانزۀ سوم» توضیح می‌دهد، در این کتاب بر آن است که چگونگی پدید آمدن ویژگی‌هایی را در انسان که او را از سایر جانداران متمایز کرده است شرح دهد؛ ویژگی‌هایی که لزوماً خوب و مثبت نیستند و بعضی از آن‌ها مخرب و ویرانگرند. این ویژگی‌ها، چنانکه در کتاب «شامپانزۀ سوم» آمده، از زبان و هنر و چرخۀ حیات تا توانایی نابود کردن خود و گونه‌های دیگر را شامل می‌شود.
کتاب «شامپانزۀ سوم» ضمن تأکید بر اینکه انسان آن‌قدرها هم از همتای حیوانش جدا نیست، سیرِ پیدایش و تکامل انسان را شرح می‌دهد و می‌گوید که انسان چگونه توانست آنی بشود که اکنون هست.
دایموند در کتاب «شامپانزۀ سوم» نشان می‌دهد که آن‌چه انسان را از همتای حیوان او جدا کرده و به رقم خوردن پیشرفت‌های عظیم و البته نابودی‌های عظیمی هم به دست او منجر شده، نه برتری ژنتیکی بلکه عواملی دیگر است که به عواملی چون شرایط محیطی و جغرافیایی انسان و استفادۀ او از ابزار ربط دارد.
دایموند همچنین در کتاب «شامپانزۀ سوم» به‌دنبال گره‌گشایی از راز سلطۀ انسان‌های اوراسیایی بر انسان‌های ساکن دیگر سرزمین‌هاست و می‌خواهد نشان دهد که اوراسیایی‌ها تحت چه عواملی توانستند بر مردم متعلق به تمدن‌های دیگر چیره شوند. دایموند در پژوهش برای گشودن گره این معما، به همان عواملی می‌رسد که بعدتر در کتاب بسیار معروف خود، «اسلحه، میکرب، و فولاد: سرنوشت جوامع انسانی»، به‌طور مفصل به شرح آن‌ها پرداخته است.
دایموند نقش عوامل زیست‌محیطی و جغرافیایی، تکنولوژی و مصونیت دربرابر بیماری‌ها را در سلطۀ گروهی از انسان‌ها بر انسان‌های دیگر مؤثر می‌داند و نیز به بحث درباب زبان و هنر، که از ویژگی‌های متمایز کنندۀ انسان از دیگر جانداران هستند، می‌پردازد.
کتاب «شامپانزۀ سوم» همچنین به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه اولین تماس بین تمدن‌های نابرابر تقریباً همیشه به نسل‌کشی می‌انجامد.
آیندۀ انسان و جهان و تأثیر مخربی که پیشرفت تکنولوژی می‌تواند بر محیط زیست داشته باشد و خطر عظیم نهفته در این پیشرفت از دیگر موضوعاتی است که دایموند در کتاب «شامپانزۀ سوم» به آن می‌پردازد. او در این کتاب هشدار می‌دهد که پیشرفت بی‌حدوحصر تکنولوژی می‌تواند منجر به انقراض شود.
متن بازنویسی و ساده شدۀ کتاب «شامپانزۀ سوم» از مقدمه‌ای با عنوان «انسان بودنِ ما به چیست؟»، شانزده فصل که در پنج بخش به نام‌های «یکی دیگر از پستانداران بزرگ»، «چرخۀ شگفت‌انگیز حیات»، «انسانِ منحصربه‌فرد»، «فاتحان جهان» و «وداع شبانه با پیشرفت» تنظیم شده‌اند و مؤخره‌ای با عنوان «چیزی نیاموختیم و همه چیز را به فراموشی سپردیم» تشکیل شده است.
فصل‌های شانزده‌گانۀ متن بازنویسی شدۀ کتاب «شامپانزۀ سوم» عبارتند از: «داستان سه شامپانزه»، «جهش روبه‌جلوی بزرگ»، «امور جنسی در انسان»، «خاستگاه نژادهای بشری»، «چرا بزرگ می‌شویم، چرا می‌میریم؟»، «راز زبان»، «ریشه‌های جانوری هنر»، «شمشیری دولَبه به نام کشاورزی»، «انسان و مصرف مواد خطرناک»، «تنها در کیهانی شلوغ»، «آخرین نمونه‌ها از نخستین تماس‌ها»، «فاتحان تصادفی»، «سیاه و سفید»، «افسانه‌ای به نام عصر طلایی»، «یورش برق‌آسا و شکرگزاری در برّ جدید» و «ابر دوم».

دربارۀ جرد دایموند و ربکا استفاف
جرِد میسون دایموند (Jared Mason Diamond)، متولد 1937، نویسندۀ امریکایی و متخصص در زمینه‌های کاراندام‌شناسی، زیست‌فیزیک، پرنده‌شناسی، محیط‌ زیست‌گرایی، بوم‌شناسی، جغرافیا، زیست‌شناسی تکاملی و مردم‌شناسی است. دایموند دانش‌آموختۀ دانشگاه‌های کمبریج و هاروارد و استاد صاحب کرسیِ دانشگاه یوسی‌ال‌ای است. او طی نظرسنجی مجله‌های پراسپکت و فارن پالیسی در سال 2005 در رتبۀ نهم فهرست صدنفرۀ روشنفکران زندۀ جهان قرار گرفته است.
شهرت دایموند بیش از هر چیز به‌خاطر کتاب «اسلحه، میکرب، و فولاد» است؛ کتابی که دایموند به‌خاطر آن برندۀ جایزه پولیتزر و جایزۀ اوِنتیس شده است.
از دیگر آثار جرد دایموند می‌توان به کتاب‌های «دنیا تا دیروز: آنچه از جوامع سنتی می‌آموزیم»، «آشوب: نقاط عطف برای کشورهای بحران‌زده» و «فروپاشی: چگونه جوامع راه فنا یا بقا را برمی‌گزینند» اشاره کرد.

ربکا استفاف (Im Rebecca Stefoff)، که کار بازنویسی کتاب «شامپانزۀ سوم» را برای نوجوانان انجام داده است، متولد 1951 و اهل امریکا است. استفاف نویسندۀ کتاب‌های علمی و غیرداستانی برای نوجوانان است. او کتاب‌های زیادی دربارۀ حیوانات، اکتشافات، مشاهیر، جغرافیا و تاریخ برای نوجوانان نوشته است.
ربکا استفاف، به‌جز کتاب «شامپانزۀ سوم»، بازنویسی‌های کتاب‌های دیگری را هم در کارنامۀ کاری خود دارد. از دیگر کتاب‌هایی که او به زبان ساده برای نوجوانان بازنویسی کرده می‌توان به کتاب معروف «منشاء انواع» چارلز داروین اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «شامپانزۀ سوم»
کتاب «شامپانزۀ سوم: سرگذشت و سرنوشت انسان خردمند به زبان ساده» با ترجمۀ محمدمهدی هاتف در نشر مانوش منتشر شده است.
محمدمهدی هاتف، متولد 1363 در تهران، پژوهشگر، مدرس دانشگاه و مترجم ایرانی است. هاتف دارای لیسانس مهندسی مکانیک از دانشگاه صنعتی امیرکبیر، فوق لیسانس فلسفۀ غرب از دانشگاه علامه طباطبایی و دکترای فلسفۀ علم از مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران است. او پژوهشگر پسادکتری مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران و پژوهشگر گروه اخلاق علم مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور بوده و نیز تدریس در دانشگاه‌های مختلف، از جمله دانشگاه شهید بهشتی، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران و دانشگاه علم و فرهنگ را در کارنامۀ کاری خود دارد.
از ترجمه‌های محمدمهدی هاتف می‌توان به کتاب «چپ داروینی: سیاست، تکامل، همکاری» اشاره کرد.