خاطرات حاج سیاح

کتاب «خاطرات حاجی سیاح» نوشته محمدعلی سیاح
خاطرات حاجی سیاح کتابی خواندنی و جذاب است. زندگی حاجی سیاح پر از فرازونشیب و شروشور بوده است. سفرهای طولانی او، دوستی با سید جمال‌الدین اسدآبادی، ورودش به انقلاب مشروطیت بر جذابیت خاطرات او افزوده است. سفرهای او به سراسر دنیا هجده سال به طول انجامید. او از اروپا و آمریکای شمالی و کشورهای شرق مانند ژاپن و هندوستان دیدن کرد. سپس سفرهای گوناگونش در سراسر ایران آغاز شد و به همین علت به حاجی سیاح مشهور شد. کتاب «خاطرات حاجی سیاح» ماجراها و اتفاقات و گزارش‌های سیاسی را بیان می‌کند و گاهی با توصیف‌های تاریخی به شرح ماجرا می‌پردازد. او ابتدا از نامه‌ی مادرش و تصمیم بازگشتش به وطن سخن می‌گوید. تمام سفرها را از ابتدای حرکت، اقامت و ملاقات‌هایش شرح می‌دهد. کتاب «خاطرات حاجی سیاح» برای دوستداران و علاقه‌مندان به ایران بسیار لذت‌بخش است. آشنایی با شخصیت او که از بیست و سه سالگی سفر کرده و در سفرنامه‌ای خاطرات و وضعیت اجتماعی و سیاسی را بیان می‌کند؛ جالب توجه مخاطبان علاقه‌مند خواهد بود.
میرزا ملکم خان روشنفکر و روزنامه‌نگار دوره‌ی قاجار، از حاجی سیاح به عنوان «منادی غیب» در جنبش آدمیت نام برده است.
در بخشی از کتاب »خاطرات حاجی سیاح» می‌خوانیم:
چند سال پیش در واشنگتن پایتخت امریکا هم یک نفر عضو مجلس مبعوثان کاغذی به همین مضمون نوشته یادگار گذاشته، خود را از بام انداخته، هلاک کرد. مردم دنیا شبیه یکدیگرند.
در این منزل از مکاری خواهش کردم مرا به تماشای تخت جمشید ببرد. گفتم سابقا دیده‌ام لکن شنیده‌ام معتمدالدوله در آنجاها بعضی تعمیرات کرده، می‌خواهم ببینم. قبول کرد. صبح زود حرکت کردیم. در کنار راه در سایۀ درختی افتادیم. من یک نفر برداشته به تخت جمشید رفتم. نگاه کردم. به همان وضع نوزده سال پیش بود که دیده بودم. بعضی جاها کنده شده بود. یک نفر سرباز هم در آنجا بود. کسانی که آنجا می‌روند به او مساعدتی می‌کنند. خیلی متأسف شدم که چنین محلی بی‌صاحب افتاده و هر کس به حجاری‌های زیبای آن یادگاری کنده. اگر اینجا را درست نگاه می‌داشتند از تمام دنیا برای سیاحت می‌آمدند و استفاده‌هایی دولت و اهالی می‌کردند. از آنجا برگشته به راه افتادیم. از پل خان گذشتیم، زمین‌های بسیار خوب قابل زراعت دیدم که بی‌فایده افتاده. همراهان گفتند مشهور است که این اراضی در حاصلخیزی مانند ندارد. چون از شیراز به اصفهان دور است که یکی را گرمسیر و یکی را سرحد می‌گویند که خنک‌تر است، گفتند گرمسیری آبادتر است، اگرچه دورتر است. ما آن راه را اختیار کرده راندیم. نزدیک غروب حاجی‌آباد شدیم. هوا بد نبود. شب را استراحت کردیم. صبح نشده مکاری ما را حرکت داده گفت بهتر این است در خنکی هوا راه رفته به سیوند برسیم که جای بسیار خوبی است هوا بسیار خنک و خوش بود و راه با صفایی داشت.
برای ظهر وارد سیوند شدیم. آنجا ملک صاحب‌دیوان است. گماشتۀ او میرزانصرالله از این‌که ما عبور خواهیم کرد مطلع شده و سپرده بود ورود مرا اطلاع دهند. چاپار که در راه ما را ملاقات کرده گذشته بود. به او اطلاع داده بود و او یک نفر نگاهبان گذاشته و در یک باغ تهیه دیده بود. به محض ورود ما، گماشته او به ما اطلاع داد که منتظر شما است. پس ما را برده داخل باغی کرد. در کنار جوی آبی زیر درختان و روی چمن، فرش انداخته و سماور حاضر کرده بود. صرف چای کردیم و بسیار احترام کرد...
درباره نویسنده کتاب «خاطرات حاجی سیاح»
میرزا محمد علی محلاتی مشهور به حاجی سیاح کنشگر سیاسی مشروطه و سفرنامه‌نویس ایرانی ـ آمریکایی بود. او سال 1215 خورشیدی در خانواده‌ای اهل علم و ادب به دنیا آمد. او برای تحصیلاتش از محلات راهی تهران شد و عمویش که فردی اهل علم بود او را برای تحصیلات تکمیلی به عتبات فرستاد. سیاح چند سالی در نجف و کربلا مشغول تحصیل علوم قدیمه بود و با اندیشمندانی که برای تدریس و تحصیل در آنجا حضور داشتند آشنا شد. این آشنایی در نوع نگرش و دیدگاه حاجی سیاح و تحول او نقش داشته است. سفرهای او سال‌ها طول کشید.
حاجی سیاح نخستین فرد ایرانی بود که به‌طور رسمی تابعیت ایالات متحده آمریکا را دریافت کرد. او ابتدا از نیویورک وارد آمریکا شد و تا سانفرانسیسکو سفر کرد. سال 1875 تابعیت آمریکا را در دادگاه ناحیۀ 12 کالیفرنیا پذیرفت.
همچنین او دو مرتبه با رئیس جمهور وقت آمریکا، پرزیدنت اولیسس گرنت دیدار کرد. او از اعضای انجمن باغ میکده بود و از دوستان شیخ هادی نجم‌آبادی. همچنین از دوستان نزدیک سیدجمال الدین اسدآبادی محسوب می‌شد.
حاجی سیاح دو کتاب دارد یکی کتاب خاطرات حاجی سیاح (دورۀ خوف و وحشت) و دیگری سفرنامه حاجی سیاح محلاتی نام دارد. کتاب دوم در واقع جلد دوم از خاطرات اوست که شرح سفرها را شامل می‌شود اما نایاب است.
حاجی سیاح سال 1925 در سن 89 سالگی درگذشت.
درباره چاپ و نشر کتاب «خاطرات حاجی سیاح»
کتاب «خاطرات حاجی سیاح» با گردآوری همایون سیاح توسط نشر بهنود برای دوستدران مطالعه چاپ و منتشر شده است.