زنده در آتش جوردانو برونو، گالیله و دادگاه تفتیش عقاید

کتاب «زنده در آتش» نوشتۀ آلبرتو ا. مارتینز
روایتی تازه از یکی از نمودهای مشهورِ مقابلۀ جهل با علم در عصر تاریک قرون وسطی. آلبرتو ا. مارتینز در کتاب «زنده در آتش: جوردانو برونو، گالیله و دادگاه تفتیش عقاید»، با عنوان اصلی Burned Alive: Bruno, Galileo and the Inquisition، به ماجرای فجیع اعدام جوردانو برونو توسط دادگاه تفتیش عقاید می‌پردازد و با اتکا به سندی نویافته، از زاویه‌ای تازه بر این ماجرا نور می‌تاباند.
جوردانو برونو فیلسوف و کیهان‌شناسی بود که در سال 1600 میلادی، به‌حُکمِ دادگاه تفتیش عقاید و به‌اتهام بدعت‌گذاری، زنده در آتش سوزانده شد. درباب اعدام برونو روایتی مشهور وجود دارد که اعدام او را به باورهای دینی‌اش نسبت می‌دهد. کتاب «زنده در آتش» اما، با ارجاع به ماجرای محاکمۀ یکی دیگر از قربانیان مشهور دادگاه تفتیش عقاید، یعنی گالیله، از وجه مشترک این دو محاکمه سخن می‌گوید که نشانگر این است که دلیل محاکمه و اعدام برونو نه عقاید دینی او بلکه نظریات کیهان‌شناختی‌اش بوده است.
متن اصلی کتاب «زنده در آتش» اولین بار در سال 2018 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «زنده در آتش»
آلبرتو ا. مارتینز در کتاب «زنده در آتش» با تمرکز بر دادگاه‌های جوردانو برونو و گالیله، بر آن است که برونو را به‌عنوان یک چهرۀ علمی مهم با نظریاتی پیشرو، که منجر به محاکمه و اعدامش شدند، به ما بشناساند و بر فضل تقدم علمی برونو بر گالیله تأکید کند و نشان دهد که برونو پیش از گالیله به دریافتی در حوزۀ کیهان‌شناختی رسیده بود که گالیله به آن نرسید.
دادگاه تفتیش عقاید قرون وسطی دوبار با گالیله، به‌دلیل نظریات کیهان‌شناختی‌اش، برخورد کرد؛ یک‌بار در سال 1616 و بار دیگر در سال 1633. در محاکمات گالیله، چنانکه آلبرتو ا. مارتینز در کتاب «زنده در آتش» توضیح می‌دهد، گروهی از مفتشان دادگاه، همان کسانی بوده‌اند که قبل‌تر، جوردانو برونو را هم محاکمه کرده بودند و شدیدترین حمله‌ها به گالیله، که باعث محکمومیتش می‌شود، از جانب یکی از همین مفتش‌ها صورت می‌گیرد؛ مفتشی که بعد از دادگاه دوم گالیله در سال 1633، رساله‌ای علیه گالیله و دیگر دانشمندان پیرو دیدگاه‌های کیهان‌شناختی کپرنیک نوشت و عقاید آن‌ها، از جمله اعتقادشان به حرکت کردن زمین، را محکوم کرد. جوردانو برونو نیز چنین عقیده‌ای داشت. او اگرچه یکی از قربانیان مشهور دادگاه تفتیش عقاید است اما شاید به‌اندازۀ گالیله مشهور نشده باشد. کتاب «زنده در آتش» این نظریه را مطرح می‌کند که برونو، برخلاف آن‌چه درباره‌اش رایج است، به‌خاطر نظریات کیهان‌شناختی‌اش بود که زنده در آتش سوزانده شد نه عقاید دینی و الهیاتی‌اش.
مارتینز در کتاب «زنده در آتش» از تقدم دستاوردهای برونو بر دستاوردهای گالیله و پیشرو بودن او، در حوزۀ کیهان‌شناسی، سخن می‌گوید و از اهمیت برونو و کشفیات و دریافت‌های او در تاریخ علم و تحول دیدگاه‌های کیهان‌شناختی.
کتاب «زنده در آتش» چشم‌اندازی تازه را به یکی از رویدادهای مهم و تلخ و فاجعه‌بار قرون وسطی، که امروزه دیگر در تاریخ تفتیش عقاید جنبه‌ای نمادین یافته است، می‌گشاید.
کتاب «زنده در آتش» از گوشه‌ای از تاریخِ تاریکی و تاریک‌اندیشی پرده برمی‌دارد و نشان می‌دهد که علم در دوره‌ای از تاریخ چگونه به‌طرزی فجیع قربانی جهل شده است.
کتاب «زنده در آتش» از مقدمه و چهار بخش تشکیل شده است. بخش‌های چهارگانۀ کتاب «زنده در آتش» عبارتند از: «گناهان جوردانو برونو»، «بیگانگان در ماه؟»، «دشمنان گالیله» و «جهان‌های روی ماه و ستارگان».
در بخشی از کتاب «زنده در آتش» می‌خوانید: «بیش از صد سال است مردم به این فکر کرده‌اند که آیا محاکمه‌ی معروف گالیله با محاکمه‌ی پیشین تفتیش عقاید علیه برونو رابطه داشته است یا نه. این کتاب نشان خواهد داد که این دو محاکمه به راستی با یکدیگر پیوند داشته‌اند. عده‌ای از منتقدان گالیله از او رنجیده‌اند که از باورهای "وحشتناک" برونو، یعنی هستی زمین‌های زیاد و این که زمین حرکت می‌کند چون روح دارد، حمایت کرده است.
مسیحیان این‌گونه باورهای فیثاغورسی را مردود شمرده‌اند. فیثاغورس در دوران باستان پردازنده‌ی این نظریه بود که زمین یکی از ستارگان است و این که زمین حرکت می‌کند. با وجود این، به مدت هزار سال تاریخدان‌ها پی نبردند که مسیحیان برجسته فیثاغورس و پیروانش را گنهکاران فریبکار و رهروان ناخلف عیسی مسیح دانسته‌اند. کتاب حاضر انقلاب کپرنیکی را از این منظر نادیده‌گرفته‌شده روشن خواهد کرد. حیرت‌آور است که دلیل محکومیت برونو در اصل دفاع وی از چنین باورهایی باشد، باورهایی چون هستی تعداد زیادی زمین و روح زمین. مهم‌تر از همه، این کتاب دست‌نوشته‌ی چاپ‌نشده‌ای را برملا می‌کند که در آن منتقدترین داور گالیله، مؤلف منفی‌ترین گزارش‌هایی که دادگاه تفتیش عقاید علیه وی به کار برد، گالیله و کپرنیکی‌ها را سرزنش می‌کند. دادگاه تفتیش عقاید کپرنیکی‌ها را "فرقه"‌ی نوفیثاغورسیان شناخت و محکوم‌شان کرد.
این داستان در باب ریشه‌های تقابل خشونت‌بار میان علم و مسیحیت است. حقیقت این است که این دو بیشتر اوقات با یکدیگر مخالف بودند. در واقع، مسیحیت اغلب حامی مالی و پشتیبان علوم بوده است. لیکن ما هنوز نمی‌دانیم که میان برونو، گالیله، و کلیسا چه گذشته است.
بازگویی این داستان دلیل دیگری نیز دارد و آن برنده شدن دادگاه تفتیش عقاید رم است. این دادگاه نه تنها موفق شد برونو را بکشد و گالیله را ساکت کند، بلکه نگذاشت مردم از باورهای برونو آگاه شوند. تا به امروز که بیش از چهارصد سال از مرگ برونو می‌گذرد، اکثر دانشمندان و آموزگاران نمی‌دانند که نظر جوردانو برونو درباره‌ی جهان هستی به مراتب درست‌تر از باورهای کپرنیک، کپلر، و گالیله بوده است. دانشمندان تا به امروز پی نبرده‌اند که برونو نیز هم‌تراز این مردان بزرگ است.
دلیل‌اش این بود که دادگاه تفتیش عقاید کتاب‌های برونو را ممنوع کرد و سوزاند.»

دربارۀ آلبرتو ا. مارتینز، نویسندۀ کتاب «زنده در آتش»
آلبرتو ا. مارتینز (Alberto A. Martínez)، متولد 1970، مورخ علم و استاد تاریخ علم در دانشگاه تگزاس است. از آثار او می‌توان به کتاب‌های «فرقۀ فیثاغورس: ریاضیات و اسطوره‌ها» و «اسرار علمی: حقیقت دربارۀ فنچ‌های داروین، همسر اینشتین و اسطوره‌های دیگر» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «زنده در آتش»
کتاب «زنده در آتش: جوردانو برونو، گالیله و دادگاه تفتیش عقاید» با ترجمۀ جمیل آریایی، به‌ضمیمۀ مصاحبه‌ای با نویسندۀ کتاب، در انتشارات مازیار منتشر شده است.
جمیل آریایی، متولد 1330، مترجم ایرانی است. از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «اسرار فیزیک مدرن: زمان»، «چگونه به سگم از نسبیت می‌گویم»، «گالیله و منکران علم»، «پاسخ‌های کوتاه به پرسش‌های اساسی»، «تاریخ علم: تبیین جهان هستی» و «حیات: انسان در عصر هوش مصنوعی» اشاره کرد.