خاستگاه شناخت اخلاقی

کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی» اثر فرانس برنتانو
متنی کلاسیک در فلسفۀ اخلاق. کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی»، با عنوان اصلی Vom Ursprung sittlicher Erkenntnis و عنوان انگلیسی The Origin of our Knowledge of Right and Wrong، رساله‌ای از فرانس برنتانو دربارۀ اخلاق و نسبت آن با شناخت و قانون و حقوق و وظایف و مسئولیت‌های اجتماعی است.
کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی» متن یک سخنرانی از برنتانو است که او در آن از امر «نیک» و نقش آن در وضع قانون و تصمیمات و انتخاب‌های اخلاقی سخن می‌گوید.
اگر به پدیدارشناسی و فلسفۀ اخلاق و مباحث مربوط به منطق اخلاقی قوانین و شناخت مبتنی بر اصول بنیادین اخلاقی علاقه‌مند هستید، کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی» کتابی مناسب برای شماست.
متن اصلی کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی» اولین بار در سال 1889 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی»
فرانس برنتانو در کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی» مبحثی پدیدراشناختی را دربارۀ موضوع اخلاق پیش می‌کشد. او در این کتاب از رابطۀ میان شناخت با پیوند انسان با جهان و جامعۀ پیرامون خود سخن می‌گوید و معیاری اخلاقی برای وضع قوانین اجتماعی و حقوقی به دست می‌دهد؛ معیاری که برپایۀ امر «نیک» است و آن‌چه را به‌لحاظ اخلاقی «خوب» به‌حساب می‌آید مبنا قرار می‌دهد.
کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی» کتابی علیه نسبیت‌گرایی در تعیین خوب و بد امور است. برنتانو در این کتاب بر این عقیده است که یک معیار نهایی و قطعی برای تشخیص درست از غلط وجود دارد و انسان این معیار را در درون و نهاد خود دارد و می‌تواند، با شناخت آن، در انتخاب‌های اخلاقی خود به آن رجوع و بر آن تکیه کند.
برنتانو در کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی» الگویی اخلاقی را برای وضع قوانین از جانب دولت‌ها و نیز مطالبات اجتماعی مردم از دولت‌هایشان ارائه می‌دهد و بر این عقیده است که قوانین و مطالبات، زمانی درست هستند که از اصول بنیادین درست اخلاقی تبعیت کنند و آن‌ها را مبنا قرار دهند؛ اصولی که، چنانکه در کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی» مطرح شده، با آگاهی و شناخت می‌توان به آن‌ها دست یافت و آن‌ها را معیار و مبنای خواسته‌ها قرار داد.
اما آن اصل اخلاقی که «خوب» را تعیین می‌کند و می‌تواند دولت و جامعه را به‌جانب «درست» رهنمود شود دقیقاً چیست و ریشه‌اش کجاست و چگونه به شناخت درمی‌آید؟ این‌ها موضوعاتی هستند که در کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی» از آن‌ها بحث شده است.
کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی» از متن سخنرانی برنتانو و یادداشت‌ها و ضمائم تشکیل شده است. ضمائم کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی» برگرفته از نامه‌ها و دست‌نوشته‌های برنتانو هستند.
در بخشی از مقدمۀ اسکار کراوس بر چاپ آلمانی کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی»، که در ترجمۀ فارسی این کتاب هم آمده است، دربارۀ اهمیت کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی» و تأثیر آن بر دیگر متفکران می‌خوانید: «رسالۀ فرانتس برنتانو با عنوان در باب خاستگاه شناختِ اخلاقی که نخستین بار در سال 1889 منتشر شد، بیشترین تأثیر را بر نظریۀ مدرن ارزش داشته است. ادموند هوسرل، در کتاب خود، پژوهش‌های منطقی، به تصریح و تکرار به آن اشاره کرده است. همین کار را الکسیس ماینونگ در کتاب در دفاع از روان‌شناسی و در ردّ روان‌شناسی‌گرایی در نظریۀ عمومی ارزش انجام داد. تبارِ کتاب بنیادی ماکس شلر، صورت‌گرایی در اخلاق و مادیت ارزش اخلاقی نیز جدا از اغتشاش و سطحی‌نگری‌هایش، احتمالاً به همین رساله برمی‌گردد. کتابِ اخلاقِ نیکلای هارتمان هم، به‌رغم آغشتگی‌اش به "امور باارزش ناواقعی"، بدون این اثر پیشرو به وجود نمی‌آمد. در این زمینه، آثار بی‌شمار دیگری را نیز می‌توان در حوزۀ اخلاق و نظریۀ ارزش، فهرست کرد: جی بی کوساک در کتاب خود با عنوان وضعیت فعلی اخلاق (1930) اشاره می‌کند که فیلسوف فاضل بریتانیایی، جی ای مور، در بررسی نخستین ویراستِ ترجمۀ انگلیسی رسالۀ برنتانو در سال 1902، آن اثر را با تعابیری فوق‌العاده ستود. او می‌نویسد: "این اثر در مقایسه با آثاری که من شناخته‌ام بهترین مباحث را درخصوص اصول بنیادین اخلاق عرضه می‌کند... تقریباً در همۀ مواضعی که او راه خود را از همۀ نظام‌های فکری بزرگ تاریخی جدا می‌کند، حق با اوست؛ او در همۀ مباحث بنیادینِ فلسفۀ اخلاق نیز متفاوت می‌اندیشد... هرچه در باب اهمیت این اثر گفته شود باز هم کم گفته شده است." در واقع می‌خواهم بگویم که این اثرِ برنتانو، مهم‌ترین گامِ روبه‌جلو در حوزۀ اخلاق و نظریۀ ارزش است که از دورۀ فلسفۀ کلاسیک یونانی به بعد برداشته شده است.»

دربارۀ فرانس برنتانو، نویسندۀ کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی»
فرانس برنتانو (Franz Brentano)، متولد 1838 و درگذشته به سال 1917، فیلسوف و روانشناس آلمانی بود. شهرت برنتانو در فلسفۀ معاصر، به‌خاطر پیش کشیدن مفهوم مدرسی قرون وسطایی نیت در روانشناسی است.
آموزه‌های برنتانو بر تحقیق در حوزه‌هایی گوناگون، نظیر زبان‌شناسی، منطق، ریاضیات و روانشناسی تجربی تأثیر گذاشت.
برتراند راسل و مارتین هایدگر از فیلسوفانی بودند که از برنتانو تأثیر گرفتند.
از آثار فرانس برنتانو می‌توان به «طبقه‌بندی پدیده‌های ذهنی»، «ارسطو و جهان‌بینی او»، «روانشناسی از دیدگاه تجربی» و «روانشناسی ارسطو» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی»
کتاب «خاستگاه شناخت اخلاقی» با ترجمه و مقدمۀ مرتضی بحرانی، همراه با ترجمۀ فارسی مقدمۀ اسکار کراوس بر چاپ آلمانی این کتاب، در انتشارات پگاه روزگار نو منتشر شده است.
دکتر مرتضی بحرانی، متولد 1351، استاد دانشگاه، پژوهشگر و مترجم ایرانی است. او دارای فوق لیسانس معارف اسلامی و علوم سیاسی از دانشگاه امام صادق، دکترای تخصصی اندیشه‌های سیاسی از دانشگاه تربیت مدرس تهران و عضو هیأت علمی مؤسسۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی است.
بحرانی در سال‌های 1391 و 1394 به‌عنوان پژوهشگر برتر پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم انتخاب شد. پژوهش‌های او بر فلسفۀ سیاسی و علوم اسلامی متمرکز است.
از مرتضی بحرانی مقالات مختلفی در نشریات تخصصی منتشر شده است. از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب «اقتصاد سیاسی ارتباطات جهانی و امنیت انسانی» اشاره کرد.